چکیده:
«عقلانیت اسلامی» را میتوان در برابر «عقلانیت مدرن» تعریف کرد و برای هریک از آنها مفروضات و مدلولات متفاوتی در نظر گرفت. عقلانیت اسلامی، متاثر از تعالیم دین اسلام و برخواسته از فضای تمدن و فرهنگ اسلامی است. این عقلانیت، دارای پیشفرضها، دلالتها و بسترهایی فکری-معرفتی خاص خودش-فرهنگ اسلامی- است، و آموزهها و گزارههای معرفتی اسلام، در ساخت آن تاثیر زیاد دارد. در ساختار وجودی این نوع عقلانیت، هم عقل مستقل انسانی نقش دارد و هم وحی الهی. عقلانیت اسلامی از آغاز شکلگیری تمدن اسلامی تا امروز، در مکاتب و جریانهایی فکری-معرفتی مختلف جهان اسلام قابل مشاهده است. البته با شباهتها، تفاوتها، دلالتها و استلزامات متفاوت. معتزله، اشاعره، نئومعتزله و حکمت متعالیه، چهار مکتب و جریان فکری-معرفتی درون تمدن اسلامی است که در موضوع عقلانیت، دیدگاهها و پارادایمهای مختلف را رقم زدهاند. این نوشتار، تیپولوژی عقلانیت اسلامی را از منظر این چهار جریان فکری-معرفتی، مورد بحث قرار داده است.
خلاصه ماشینی:
"عقلانیت اسلامی، تیپولوژی، تمدن اسلامی، معتزله، اشاعره، نئومعتزله، حکمت متعالیه واژگان کلیدی: • درآمد این مقاله در صدد بررسی اجمالی گونهشناسی «عقلانیت اسلامی»، در قلمرو چهار جریان فکری-معرفتی معروف جهان اسلام، یعنی معتزله، اشاعره، نئومعتزله و حکمت متعالیه است.
پرسش آنها را اینگونه میتوان مطرح نمود که چرا غرب پیشرفت نمود و جهان اسلام عقب ماند و توسعه پیدا نکرد؟ جریان نئواعتزال، با متدولوژی جدید غربی که متأثر از فیلسوفان دوره مدرن اروپایی نظیر بیکن و لاک انگلیسی، دکارت فرانسوی و کانت آلمانی است، به تفسیر دین و ارزشهای آن اقدام نموده و طبعا این کار را برای رسیدن به پیشرفت غرب و توسعهای جهان اسلام میدانند.
معتزله قدیم، منبعیت وحی را قبول داشتند، اما در عقلانیت مدرن، این عقل مستقل است که اعتبار دارد و دیگر منابع، از جمله وحی، در کنار آن مورد پذیرش نیست.
به تعبیر دیگر، عقلانیت صدرا، هرچند با عقلانیت اشعری و معتزلی، تفاوتهایی دارد، اما در اینکه این عقلانیت، در درون جهانبینی اسلام و مستنبط از منابع اصیل اسلام است، باهم اشتراک و اتفاق نظر دارند.
• لوازم تمدنسازی عقلانیتهای چهارگانه در این بخش به اختصار، به دلالتها و استلزامات عقلانیت در جریانهای فکری معتزله، اشاعره، نئومعتزله و حکمت متعالیه، و به تعبیر دیگر، به لوازم تمدنسازی عقلانیت در جریانهای معرفتی فوقالذکر، اشاره میکنیم: • 1-لوازم تمدنسازی عقلانیت معتزلی به نظر میرسد مهمترین لازمهای عقلانیت اعتزالی، یک تمدن عقلگرایانه است، فراتر از تمدن یونانی و ارسطویی، برایند این نوع عقل، تمدنی است که در آن هم عقل و هم دین جایگاه دارد."