چکیده:
رساله موسوم به «یک کلمه» نوشته میرزا یوسف خان مستشارالدوله از شمار اولین اقدامات و اجتهادات تئوریک و حقوقی برای نه فقط آشنایی، بلکه پیونددادن میان اسلام و یافتههای تمدن غربی از دریچه قانون و قانونگرایی است و از همین رو بازخوانی و نقد مندرجات و پیشنهادات آن نهتنها مفید که ضروری است. مولف رساله در مقدمه آن بهنوعی مبانی نظری و جهانبینی خود در این راستا را آشکار میکند. این نوشتار تلاشی است برای یافتن و شناختن مبادی فکری مستشارالدوله؛ همچنین، تبیین و تشریح آنها و درنهایت، سنجش و ارزیابی سازگاری، کارایی و توفیق نظری این مبادی و راهکارهای برآمده از آن. این مقاله ضمن صحهگذاشتن بر نگاه ژرفتر رساله به تمدن غربی و نوع رابطه آن با اسلام و معتقدات مسلمانان، هم ایده مولف در باب اینکه ریشه و مبداالمبادی توسعه غرب قانون/قانونگرایی است را رد کرده و ناکافی میداند و هم برخی پیشنهادات وی در باب تدوین و تبیین قوانین را ناسازگار میبیند. بااینوجود، محاسن و نقاط عطف مقدمه رساله را میتوان بهاجمال چنین خلاصه کرد: تفکیک منتجات غرب از مقدمات و مبانی آن و دیگر ارائه راهکار عملی برای تصویب قوانین جدید و تنطیم و تنسیق قوانین پیشین. هرچند معضلاتی چون ابهام در معنا و مفهوم ترقی، چگونگی مواجهه با غرب، جایگاه قوانین شریعت، رابطه قانون و عدالت و نقش عرف در آن از نقاط ضعف مقدمه یک کلمه است.
خلاصه ماشینی:
دو، همة اجزا و مواد قانون لازمالاجراست؛ درحالیکه کتب فقهی اسلامی مشحون آرا و اقوال و احادیث قوی و ضعیف بوده و در آنها تضاد و تناقض فراوانی دیده میشود که تشخیص صحیح از سقیم در میان آنها حتی از عهدة هر مجتهدی هم بهآسانی برنمیآید (گفتنی است مؤلف رساله در اینجا پیشنهاد میکند که برای ایجاد وحدت و پرهیز از تفرقه، عالمان دینی گرد هم آمده، قوانین شریعت را بهاتفاق، تعیین کنند و پس از تأیید آن توسط اولیای دولت و وکلای ملت، اصل آن را در خزانة کشور نگاهداشته و نسخههای متعددی از آن تهیه و به نقاط مختلف کشور ارسال کنند) (همان: ص26).
2. پیشنهاد اصلی مقدمه مستشارالدوله پس از این مباحث به نکتهای ریشهایتر پرداخته و از دوست دانا و ناصح خود، «مبادی اجتهادی» قوانین دولتهای متمدن را جویا میشود و در همین راستا از او میپرسد آیا این قوانین، جامعِ نکاتی بر حق است یا آمیزهای است از حق و باطل؟ دوست مؤلف در پاسخ به نکاتی کلیدی اشاره کرده و تأکید میکند مقصودش از صاحب قانون یا قانونمندشدن ایران تقلید بیچون و چرا از قانون ممالک غربی و نسخهبرداری صرف از آنها نیست بلکه هدف، نگارش قانونی جامع است که علاوهبر داشتن پنج شرط و رجحان ذکرشده، در دیوانی که اجزای آن «از رجال دانش و معرفت و ارباب حکمت و سیاست باشند، همة کتب معتبرة اسلام را حاضر و جمله کودهای دول متمدنه را جمع کنند؛ در مدتی قلیل کتابی جامع بنویسند» (همان: ص 31).