چکیده:
مشک و نافه به سبب کاربرد¬های گوناگونی که در زندگی ایرانیان داشتند، بازتاب چشمگیری در ادبیات پارسی یافتند. برای نمونه، شاعران که به محیط پیرامون خود توجه فراوانی میکردند، برای توضیح دادن پندار¬های خود و نیز ساختن تصویر¬های خیالی، مشک و نافه را همچون بسیاری از ماده¬های دیگر در سروده های خود به کار بردند و به این منظور، میان برخی ویژگیهای اصلی مشک و نافه، و شماری از ویژگیهای انسان، همانندیهایی غیر واقعی یافتند و صفتهای شاعرانة چندی به آنها نسبت دادند. این استفاده از مشک در کاربرد¬های شاعرانه و ادبی، در دوره¬های گوناگون و با توجه به سبک شاعران، متفاوت است. در این پژوهش افزون بر توضیح این موارد، به شرح و توصیف شکل مشک و نافه و برخی کاربرد¬های آن که در ساختن این کاربرد¬های شاعرانه موثرند نیز پرداخته شده است.
خلاصه ماشینی:
بـــه بـاد صـبــا گـفـت در نــافــه مــشــک کــه از هـجـر شـد بــر تنـم پـوست خـشـک (سلمان ساوجی ، کلیات ، ص٥٩٩) وطن زندان شـود بـر هر که گردد از هنـر کامـل که خون چون مشک شد آواره از ناف ختن گردد (صائب ، ج٣، ص١٣٧٩) پشمینه پوشی : شکل ظاهری نافه با موهای رسته بر آن ، همچون خرقه ایست که صوفیان میپوشیده انـد؛ 1 بنابراین آنجا که ادب عرفانی روی مینماید، گاه مشک را به خرقه پوشی وصف کرده اند : بوی درویشی نداری خرقة پشمین چه سود چند پیچی پشک در نافه که مشک اذفر اسـت (جامی ، دیوان ، ج١، ص٧٥) تا بــه اکسیـر ریـاضـت نکنی خـون را مشـک خرقه چـون نـافـه ز پـشمیـنـه نمـی بـایـد کرد (دیوان صائب ، ج٤، ص١٦٢٣) کـنج عزلـت را غنیمـت دان کـه میپاشـد زهم مشک تــا از خـرقـة پشمینـه مـی آیـد بـرون (همان ، ج٦، ص٢٩٨٧) حجاب : از آن جا که مشک در پوشش نافه جای دارد، آن را همچون انسانی در حجاب دانسته اند: چـون مشک در حجـاب شـدی در میـان جـان تـا نـاقـصـان عـشــق نـیـابـنـد بــوی تــــو (عطار، دیوان ،ص ٥٤٤) ١.