چکیده:
یکی از بهترین ویژگیهای اخلاقی از نظر قرآن کریم، تقوای الهی است که نقش محوری در سعادت ابدی انسان دارد. حالت مطلوب آن، زمانی است که به صورت یک ملکة نفسانی درآید. پیدایش این ملکه در انسان متوقف بر طی مراحل متعدد و متوالی، و به ـ اصطلاح ـ یک فرایند است. این مقاله با جمعآوری، دستهبندی و تحلیل آیات به روش تفسیر موضوعی، سعی دارد فرایند دستیابی به تقوا را کشف کرده، گامهای اصلی و پی در پی برای رسیدن به ملکة تقوا را از نقطة شروع تا پایان شناسایی کند. این گامها شامل «تحصیل علم»، «تحریک میل»، «انجام و استمرار عمل» میشود. آگاهی انسان نسبت به متعلق تقوا و وسیلة پرهیزگاری، مقصد و مسیر حرکت را برایش روشن میکند. شکوفا شدن انفعالات و احساسات متعالی انسان، انگیزة سیر و سلوک در مسیر تقوای الهی را فراهم میسازد و در نهایت، رفتار اختیاری، که شامل ایمان (جوانحی) و عمل صالح (جوارحی) است، با تکرار و استمرار، منجر به تحصیل نتیجة مطلوب، یعنی ملکة تقوا، میشود.
خلاصه ماشینی:
با توجه به حجم وسیعی از آیات، که با روشهای گوناگون، انسان را به متقی شدن ترغیب میکنند، این سؤال کلی به ذهن میرسد که صفت مزبور چگونه در انسان حاصل میشود؟ در روزگاری که ظلم و فساد رواج پیدا کرده و سختی دینداری در میان افراد جامعه بیش از پیش جلوهگر شده است، اگر کسی بخواهد طبق سفارش قرآن با تقوا باشد، از کجا باید شروع کند؟ اولین چیزی که لازم است در خود فراهم کند چیست؟ چه فعل و انفعالاتی باید در ساحات وجودی او صورت بگیرد تا به مقصود نهایی دست پیدا کند؟ برخی از مبادی تقوا به طور خدادادی و هنگام آفرینش در انسان تعبیه شده که استعداد تقوای فطری را فراهم میکنند (طباطبائی، 1417ق، ج1، ص45).
علاوه بر بیان نقش علم به طور مطلق، میتوان آن را از نظر مصداق و متعلق نیز بررسی کرد؛ اما برای پرهیز از طولانی شدن بحث، به همین بیان کلی اکتفا کرده، به پاسخ این سؤال مهم میپردازیم که تحصیل علم در چه مرحلهای از فرایند تقوا قرار گرفته است؟ و چه نسبتی با سایر مقدمات آن دارد؟ بر اساس شواهدی از قرآن، ثابت میشود که در مسیر منتهی به ملکة تقوا، کسب شناخت در اولین منزلگاه قرار دارد و نسبت به مراحل دیگر مقدم است؛ یعنی انسان در گام نخست، باید نسبت به اموری علم داشته باشد تا بتواند به بقیة مراحل، از جمله میل و عمل، راه پیدا کند.