چکیده:
بازی شطرنج از موتیفهای پرکاربرد و مورد توجه شاعران بوده است. این بازی به طرق مختلف در ادبیات عربی و فارسی تجلّی یافته؛ تا جایی که به خاطر کارکردهای گوناگونش، میتوان از آن به عنوان یک موتیف و کهنالگوی مضمونآفرین در این دو ادبیات یاد کرد. این تحقیق با روش توصیفی- تحلیلی و با تکیه بر مکتب آمریکایی ادبیات تطبیقی، به بررسی مقایسهای کاربرد شطرنج در شعر شاعران تازی و پارسی میپردازد.برخی از نتایج بدست آمده نشان میدهد که نماد شطرنج دلالتهای متفاوت؛ اما مشترکی در اشعار عربی و فارسی دارد. این کارکردها عبارتند از: بیان پیچیدگیها و تحولات دنیوی، سرنوشت و تقدیر، سرگرمی و بیتوجهی به مشکلات و مسائل دشوار جامعه، کارکرد حماسی یا کاربرد آن برای توصیف و تجسم صحنهی جنگ وکارزار. همچنین برای نشاندادن برخورداری از هوش، ذکاوت و تدبیر در زندگی به کار میرود. کارکرد جامعه شناختی وروانکاوی نیز از دیگر اهداف به کارگیری این بازی میباشد. در مجموع میتوان گفت شطرنج، قبل ازسقوط بغداد(656هـ) بیشتر نماد ذکاوت بوده و کارکرد حماسی داشته است، اما بعد از حملهی ویرانگر مغول، در شعر شاعران مکتب عراقی و دورهی انحطاط، جنبههای جامعه شناختی آن برجسته تر شده و بر متزلزل بودن جایگاه اجتماعی افراد دلالت می کند
خلاصه ماشینی:
شاعر به واسطة بازی شطرنج، این تغییر جهت ناگهانی روزگار را به تصویر کشیده است؛ به همین منوال، شاعر معروف عرب، محمد ابن نباته، در قصیدهای دردی را که خود و خانوادهاش به آن گرفتار شده است به اتفاقاتی که در بازی شطرنج رخ میدهد، تشبیه میکند: {مراجعه شود به فایل جدول الحاقی} (ابن نباته، بیتا: 95) ترجمه: من و همسرم از دردها شکایت میکنیم، حال آنکه اعضای ما بر روی بستر، مضطرب و لرزان است/ دو روح هستیم و استخوانمان را پوستینی جمع میکند؛ گویی ما در این حالت مثل مهرههای شطرنج هستیم.
ظهیرالدین فاریابی از دیگر شاعران بزرگ در قرن ششم است که در شعر خود از نمود شطرنج و همسانی میان صحنة نبرد و شطرنج بهره برده است: {مراجعه شود به فایل جدول الحاقی} (فاریابی، 1381: 51) فاریابی در این بیت همانندی دقیقی میان روز نبرد و بازی شطرنج قائل است و با استفاده از مهرههای شطرنج همچون رخ، پیل، شه، برای توصیف میدان نبرد استفاده کرده است.
سعدی نیز در بیتی به حوادث عجیب و غیرقابل پیشبینی (تقدیر) در شطرنج اشاره میکند: {مراجعه شود به فایل جدول الحاقی} (سعدی، 1359: 156) در این بیت، شاعر زندگی را صحنۀ تدبیر و تلاش میداند و هشدار میدهد که قضا و قدر در کمین است و حتی شاه به عنوان نیرومندترین مهرة شطرنج در هنگام ضعف و ماتشدن، ارزش و قدرتش از سرباز هم کمتر میشود.