چکیده:
نظریه وحدت وجود در ادب عرفانی ایران و شعر فارسی بازتابنده مفاهیم و مضامین عمیق و تصویرهای بدیع و بلاغی را بوجود آورده است . جهان شناسی وحدت وجودی ، اگرچه به عنوان دیدگاهی معرفتی به شمار رفته است ؛ اما هزاران هزار نهال زیبایی بنیاد را به صورتی رازآمیز شکوفا و بارور کرده و از این روی از سامانه ای جهان شناسانه به نظامی زیبایی شناختی و هنری گراییده و افسونگر و دلربا شده است . مراتب هستی در نظریه وحدت وجودی نیز زمینه های گسترده و ناپیدا کرانه ای را برای پیوند اغراض معرفتی و زیبایی شناختی پدید آورده است . در این مقاله ، مراتب هستی از دیدگاه محمود شبستری در کتاب تعلیمی گلشن راز و کارکردهای بلاغی آن در ادب فارسی مورد بررسی قرار گرفته و به ویژگیهای نادر گلشن راز در مقایسه با منظومه ها و سروده های عرفانی دیگر اشاره شده است.
خلاصه ماشینی:
وجود ، وحدت ، مراتب هستی ، شبستری و گلشن راز ١ – استادیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه تهران مقدمه بنیان علم توحید و معرفت عرفانی ، پرسشی است که عرفان پژوهان در پاسـخ بـه آن بـه حقیقت وجود و وحدت آن میرسند .
در نتیجـه از دیـدگاه منابع ادبی «وحدت وجود» بخصوص گلشن راز محمود شبستری ، عارف واصل و سـالک عاشق ، چون به شناخت این مقام واصل شوند ، در می یابند آنچه «هـست واقعـی » اسـت وجود واحد حق تعالی است که در آینه های مظاهر وجـودی تجلـی یافتـه انـد ، بنـابراین موحد واقعی کسی است که جامع میان کثرات وحدت شود و با محـو اغیـار ، هـیچ گونـه تعینی در روح او باقی نماند و به مقام انالحقی رسد .
مولوی چنین عارضه ای را احوالی مینامد : آنکه دوگفت وسه گفـت و بـیش از ایـن متفــــق باشــــند در واحــــد یقــــین احـولی چـون دفـع شـد ، یکـسان شـوند دو سه گویان هـم ، یکـی گویـان شـوند (دفتر دوم ٣١٢ – ٣١١) در منظومۀ قریب به هزار بیتی گلشن راز شیخ محمود شبستری – که در قرن هفتم سـروده شده است و بسیاری از ادب دوستان و حکما و عرفا بویژه در عصر صفوی شروحی بر آن نوشته اند – به موضوع وحدت وجود توجه خاصی شده است .