چکیده:
بدون تردید، یکی از دغدغههای اساسی ابنسینا در الهیات بالمعنی الاخص، همان تبیین نظاممند علم واجب تعالی بود. او درصدد ارائه طرحی بود که بدون خدشه به بساطت ذات واجب تعالی، علم مطلق او را هم تبیین کند؛ علمی که در عین جامعیت، از غبار تغییر نیز در امان باشد. شیخالرئیس برای دستیابی به این هدف، نظریه «صور ارتسامی» را مطرح کرد. این «صور» از منظر ابنسینا، از تعقل ذات واجب تعالی برخاسته و لوازم ذات و اسباب موجودات عینی محسوب میشوند و علم واجب تعالی به موجودات از طریق علم به آن صور حاصل میشود. شالوده اصلی این رأی، همان رابطه سببیت و مسببیت میان صور مذکور و موجودات عینی است. اگرچه این رابطه، هم در آثار ابنسینا منعکس شده است و هم در تفاسیر شارحان و منقدان نظر شیخ، ولی همین نکته در ماجرای آفرینش موجودات کثیر بهکلی نادیده گرفته شده است و ابنسینا هیچ اشارهای به نقش و سهم صور ارتسامی در آفرینش عقل نخست و عقول و افلاک نمیکند و بهصراحت میگوید که عقل نخست بیواسطه از واجب تعالی صادر میشود و عقول و افلاک و متغیرات نیز از همدیگر صادر میشوند؛ بنابراین، در بحث علم واجب تعالی، از سببیت صور مرتسمه بر موجودات سخن گفته شده است و در هنگام تشریح نحوه صدور موجودات از واجبالوجود بسیط، از نقش صور ارتسامی در آفرینش موجودات سخنی بهمیان نیامده است و همین امر، ناسازگاری موجود در این طرح را به ذهن متبادر میکند.
خلاصه ماشینی:
اگرچه اين رابطه ، هم در آثار ابن سينا منعکس شده است و هم در تفاسير شارحان و منقدان نظر شيخ ، ولي همين نکته در ماجراي آفرينش موجودات کثير به کلي ناديده گرفته شده است و ابن سينا هيچ اشاره اي به نقش و سهم صور ارتسامي در آفرينش عقل نخست و عقول و افلاک نميکند و به صراحت ميگويد که عقل نخست بيواسطه از واجب تعالي صادر ميشود و عقول و افلاک و متغيرات نيز از هم ديگر صادر ميشوند؛ بنابراين ، در بحث علم واجب تعالي، از سببيت صور مرتسمه بر موجودات سخن گفته شده است و در هنگام تشريح نحوه صدور موجودات از واجب الوجود بسيط ، از نقش صور ارتسامي در آفرينش موجودات سخني به ميان نيامده است و همين امر، ناسازگاري موجود در اين طرح را به ذهن متبادر ميکند.
در اين مقاله ، اولا با تشريح اجمالي اما دقيق و مستند، نظر ابن سينا در باب علم باري تعالي (از جمله صور ارتسامي)، رابطه صور ارتسامي با موجودات و متغيرات به تفصيل و با استناد به عبارت هاي خود ابن سينا و برداشت هاي موافقان و مخالفان (و بررسي احتمالات و فرضيات مختلف ) در اين زمينه تشريح و اين فرضيه تقويت ميشود که از منظر ابن سينا، صور مرتسمه ، علل موجودات عيني محسوب ميشوند؛ ثانيا با تشريح مستند نظر ابن سينا در خصوص نحوه صدور موجودات ممکن از واجب الوجود بسيط نشان داده ميشود که اين رابطه يعني رابطه علي و معلولي ادعا شده ميان صور ارتسامي و موجودات ، در مبحث صدور مورد توجه قرار نگرفته است و درواقع شيخ الرئيس به لوازم و توالي سخن خود درباره صور ارتسامي، در بخش صدور موجودات توجهي نکرده است .