چکیده:
قلمرو حکومت قاجاریه از لحاظ سیاسی به ایالات و ولایات تقسیم بندی میشد. در راس هرم قدرت در ایالات و ولایات، شخص حاکم قرار داشت. حکّام غالبا از میان شاهزادگان و هر از گاهی از متنفذین محلی و یا شخصیت های نظامی یا دیوانی تعیین میشدند. در نتیجه در برخی موارد با توجه به جایگاهشان تفاوت هایی در میزان اختیارات ایشان به چشم میخورد. با این حال غالبا حکّام دارای کارکردها و وظایف یکسانی بودند. در این مقاله با اتّکا به منابع این دوره به بررسی چگونگی وظایف و کارکردهای حکّام و میزان اهمیّت این وظایف از دیدگاه حکومت مرکزی پرداخته میشود. دستاوردهای تحقیق نشان میدهد که کارکردهای حکّام در سه حوزه: سیاسی ـ اداری، مالی ـ اقتصادی و نظامی قابل تفکیک است. در این میان تامین امنیت و سرکوب شورش ها با هدف حفظ اقتدار حکومت مرکزی، اخذ مالیات و تامین نیروی نظامی از مهمترین وظایف حکّام محسوب میشد .این سه وظیفه به عنوان عامل بقای حکّام نقش مهمی را در این دوره ایفا میکرد.
خلاصه ماشینی:
٧. رضا قلی خان هدایت ، تاریخ روضه الصفای ناصری، ج ٩، تصحیح و تحشیه جمشید کیانفر ( تهران : اساطیر ،١٣٨٠)، ص ٥٢؛ محمد حسن خان اعتمادالسلطنه .
٨. فتح الله ســاروی ، احســن التواریخ : تاریخ محمدی ( تهران : امیرکبیر، ١٣٧١)، ص ١١٩؛ محمد حســن خان اعتماد السلطنه ، تاریــخ منتظــم ناصری، ج ٣، تصحیح محمد اســماعیل رضوانی (تهران : دنیای کتــاب ،١٣٧٦ )، ص ١٨٣٢؛ هدایت ،ج ٩، بخش اول ، ص ٧٤٩٤.
اولیویه ، سفرنامه اولیویه ، ترجمه محمد طاهر میرزا و تصحیح غلامرضا ورهرام (تهران : اساطیر ،١٣٧٩)، ص ٣٠؛ نظام السلطنه مافی ، ج ١، ص ٢٦٣ ؛ هدایت ، ج ٩، بخش اول ، ص ٧٤٩٠.
سرجان ملکم ، تاریخ ایران ، ج ٢، ترجمه اسماعیل حیرت (تهران : فرهنگسرا ، ١٣٦٢)، ص ٢٢٢.
راولینســون در این مورد می نویسد که والی خود شخصا وصول مالیات می کنــد و آن را به حکومت کرمانشــاهان (که در آن زمان محمد علی میرزا دولتشــاه بود) تحویل ٣٠ .
برای نمونه به دنبال عزل بهمن میرزا برادر محمد شــاه و حکمران آذربایجان وی منظور تســویه حســاب امور مالی ایالت به مرکز حکومت احضار شد و تنها پس از انجام اقدام مزبور اجازه یافت ایران را به مقصد روسیه ترک کند.
مکتوب میرزا آقاخان نوری به احتشــام الدوله در باب ســیاهه ای از تولیدات و واردات و صادرات عربستان و لرستان و بروجرد شــعبان ١٢٦٨ به نقل از: منوچهر احتشامی ، خوزستان و لرستان در عصر ناصری به روایت فرمان های ناصرالدین شاه (تهران : موسسه مطالعات تاریخ معاصر، ١٣٨٣)، ص ١٠٠.