چکیده:
میرزامحبعلیخان ناظمالملک مرندی یکانلو، از اواخر دورة محمدشاه قاجار تا سال 1309 قمری به عنوان یکی از رجال وزارت امور خارجه، عهدهدار مسولیت بود. وی کار خود را با دستیاری و منشیگری میرزاجعفرخان مشیرالدوله آغاز کرد. همراه او به ماموریت عثمانی رفت. بعد از درگذشت میرزاجعفرخان، به عنوان رئیس کمیسیون سرحدی ایران و عثمانی، جانشین وی شد و در مدت چند دهه عهدهدار این مسئولیت بود. با وجود این، وی هنوز در زمرة یکی از رجال ناشناختة معاصر باقی مانده است. این پژوهش با روش تاریخی و رویکرد توصیفی ـ تحلیلی و با استفاده از اسناد آرشیوی و دستنوشتهها به ویژه اسناد و نسخههای خطی باقی مانده از میرزامحبعلیخان به این پرسشها پاسخ میدهد: میرزامحبعلیخان که بود؟ کارنامة او در طول پنج دهه فعالیت مستمر در عرصة روابط خارجی چه بوده است؟ یافتههای پژوهش حاضر نشان میدهد که وی در مکتب دولتمردانی نظیر میرزاجعفرخان مشیرالدوله پرورش یافت؛ جانشین او شد، و در طول چند دهه مناسبات خارجی ایران، به ویژه با عثمانی و انگلیس، توانست منشا آثاری گردد.
From the very last days of the reign of Muhammad Shah Qajar (r. 18341848-) to 18921309/, Mirza Moheb’Ali
Khan Nazem-ol Molk, as one of the Foreign ministry officials, takes over the main responsibilities in Iran and
Ottoman demarcation for more than fifty years. He began his work as an assistant for Mirza Ja'far Khan Moshirol-
Doleh who was the head of Iran and Ottoman border commission. After the death of the latter, he succeeded the
position and maintained the office for some decades. Despite decades of practical efforts and writing treatises
and taking part in various border commissions to defend the territorial integrity of Iran, He is still, unfortunately,
one of the unknown statesmen in the Qajar era. Studies on the lives of influential figures in the contemporary
history of Iran, unfortunately, focus on the lives of a few distinguished figures. This study, through use of historical
approach and descriptive-analytical method and use of archival documents and manuscripts, particularly those
remaining from Moheb’Ali Khan, answers the following questions: Who is Mirza Moheb’Ali Khan? What is his role
and function during the five decades of his actively involved in the field of foreign relations? The results of this
study shows: He was raised by the tradition of great statesman like Mirza Ja'far Khan Moshir-olDoleh. He was
successful for decades in Iran's foreign relations, especially with the Ottoman and British political negotiations
for the delimitation of boundaries in the West and North East of the country, with competence all defend the
territorial integrity of Iran. Documents left behind him, confirms this issue properly.
خلاصه ماشینی:
در کتاب رجال وزارت خارجه نیز دربارة میرزامحبعلیخان به صورت کوتاه سخن به میان آمده است : از ســادات صحیح النسب متوطنین شــهر مرند من ولایات آذربایجان و از منشیان و صاحب قلمان حوزة مرحوم میرزاجعفرخان مشیرالدوله که سال ها با ایشان مصاحب و در خدمات دولتی چه در سفارت لندن و اســلامبول ، چه در کمیســیون مختلط سرحدی، چه در تولیت آستان سرکار فیض آثار شراکت داشتند.
دولت عثمانی هم ظاهرا قبول کرده به تاریخ محرم ســنۀ ١٢٩٦ ایــن بنده ، برای تعیین حدود قطور، مأمور و از اســلامبول رو به قطور روانه و محمدصادق خان قاجار ـ امین نظام ـ نیز از طرف دولت علیه مأمور به تحویل گرفتن بلوک قطور گردیده ، قریب نوزده دهکده از بلوک مزبور را به انضمام قصبۀ قطور، عثمانیه تحویل مشــارالیه و در باب تتمه اعتذار نمودند که حدود آن باید معین شــده ، بعد اگر باز مقتضی رد محلی بوده باشــد، رد کند و حال آن که به ظن اولیای دولت ایران هنوز دهات عدیده از بلوک قطور در تصرف عثمانیه باقی بود و بایست رد کنند.
میرزامحبعلیخان ، لایحۀ تاریخیۀ تحدید حدود ایران و عثمانی، برگ ٤٩؛ درخصوص احضار محبعلیخان از سوی مشیرالدوله برای انجام مأموریت مذکور، نک : تلگرافات عصر سپهسالار (خط تبریز ٩٦-١٢٩٥)، به کوشش محمود طاهر احمدی (تهران : سازمان اسناد ملی ایران ، ١٣٧٠)، ص ٦٣٤.
بهمنی قاجار، ص ٨٥؛ برای آگاهی از بخشی از مکاتبات محبعلیخان با وزارت امور خارجه دربارة هشتادان در فاصلۀ محرم تا ذیحجۀ ١٣٠٥، نک : محمدعلی بهمنی قاجار، ایران و افغانســتان از یگانگی تا تعیین مرزهای سیاســی (تهران : مرکز اســناد و تاریخ دیپلماسی، ١٣٨٥)، ص ٤٢٢-٤٠٥؛ و نیز: صفایی، مرزهای ناآرام ، ، ص ١١٩-١١١.