چکیده:
یکی از رموز مانایی و ماندگاری اشعار تعلیمی حافظ، پیوند ناگسستنی آن با آیات و احادیث است. این شاعر زبردست در بهره بردن از این مضامین وحیانی و روایی، چنان استادانه و ماهرانه عمل میکند که عواطف هر خوانندهای را برمیانگیزد و او را به تأمّل در این آموزههای قرآنی- روایی وامیدارد. از آن جا که بینامتنیّت یکی از مهمترین مباحثی است که توجّه پژوهشگران ساختارگرا و پساساختارگرا را به خود معطوف کرده است و این دستاورد نوین در حوزۀ ادبیات، به بررسی وجوه تشابه و تفارق و نیز تأثیرپذیری یک متن از متون دیگر میپردازد و مقتضی آن است که ادیب از متون قدیمی یا معاصر خود آگاهی لازم را داشته باشد تا بتواند از آن متون در اثر خود بهره گیرد. ما در این پژوهش برآنیم تا دیوان اشعار حافظ را بر اساس نظریۀ بینامتنی ناقدانی هم چون باختین، کریستوا، بارت، ریفاتر، لوران ژنی، ژرار ژنت و ... نقد و بررسی کنیم تا وامگیریهایِ آگاهانه یا غیرمستقیم خواجه از آیات و روایات و نیز ترفندهای ادبی بیان این مضامین، بیشتر بر همگان مکشوف گردد.
خلاصه ماشینی:
واژه هاي کليدي بينامتنيّت ، نظريه هاي ادبي، قرآن ، حديث ، اشعار تعليمي حافظ ١- مقدّمه بينامتنيت و نقد بينامتني از جمله مباحث مهم نقد ادبي است که در عرصه هـاي مختلـف ادبـي راه يافتـه اسـت و پـژوهش هـا و آثـار ارزشـمندي را بـه خـود اختصـاص داده .
از آن جا که «پند و اندرز، آموزه هاي زهدآميز و اخلاقيات گونه هاي رنگارنگ ادبيات تعليمي فارسي است و حّتي درون مايه هاي تغزلي و حماسي در ادبيـات فارسـي بـه نـوعي بـا آموزش هاي اخلاقي پيوند يافته است »(يلمه ها، ١٣٩٥: ٧١)، اين پژوهش سعي دارد تا از ديدگاه نظريه پردازان بينامتني، اشعار تعليمي حافظ را در سايه سار آيات و روايات مورد بررسي کند.
از آن جا که ديوان حافظ از لحاظ در برداشتن نصايح و آموزه هاي اخلاقي و تربيتـي و پندها و اندرزها، يکي از بينظيرترين دواوين شعر فارسي است (يلمه هـا، ١٣٩٠: ١٥٦) ما در ذيل برخي از ابيات تعليمي خواجۀ راز را بـر اسـاس آراي ناقـدان بينـامتني و بـا توجّه به آيات و روايات ، تشريح ميکنيم : ٥-١- اجتناب از خوردن مال شبهه ناک: متن غائب : حضرت محمد ابن عبدالله صلي الله عليه و آله و سلم : مَنْ وََقعَ ِ في الشُُّبهَاتِ وََقعَِ فـي اْلحَرَام : کسي که در داخل کارهاي شبهه ناک بيفتد، سرانجام در افعال حرام خواهد افتـاد (ورام ،١٣٧١ :٢٦٧/٢).