چکیده:
ﺑﺎ وﻓﺎت آﯾﺖاﷲ ﺑﺮوﺟﺮدی ﻣﺮﺟﻌﯿﺖ ﺷﯿﻌﻪ دﭼﺎر ﺗﮑﺜﺮ ﺷــﺪ. ﺗﺼــﻮر ﺣﺎﮐﻤﯿــﺖ اﯾــﻦ ﺑــﻮد ﮐــﻪ ﮐﺜﺮت ﻣﺮاﺟﻊ ﺗﻘﻠﯿﺪ از ﻗﺪرت، ﻧﻔﻮذ و ﺑﺎﻟﺘﺒﻊ اﯾﺴﺘﺎدﮔﯽ آﻧﺎن ﺧﻮاﻫــﺪ ﮐﺎﺳــﺖ؛ اﻣــﺎ ﺑــﺮﺧﻼف اﯾــﻦ ﮔﻤﺎن از آﻏﺎز دﻫﮥ ﭼﻬﻞ ﺗﺎ ﻃﺮح ﮐﺎﭘﯿﺘﻮﻻﺳﯿﻮن ﻣﺠﺘﻬﺪﯾﻦ ﻃﺮاز اول ﺑﻪ ﭘﯿﺸﻘﺪﻣﯽ اﻣﺎم ﺧﻤﯿﻨــﯽ(ره) در ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪﻫﺎی ﺧﻼف ﻗﺎﻧﻮن و ﺷﺮع ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ اﯾﺴﺘﺎدﮔﯽ ﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺎرزﺗﺮﯾﻦ آﻧﻬﺎ اﺻــﻼﺣﺎت ارﺿﯽ و اﻧﺠﻤﻦﻫﺎی اﯾﺎﻟﺘﯽ و وﻻﯾﺘﯽ ﺑﻮد. ﻣﺴﺌﻠﮥ اﺻﻠﯽ ﭘﮋوﻫﺶ ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ ﻣﻮاﺟﻬﮥ ﻣﺮاﺟــﻊ ﺗﻘﻠﯿــﺪ ﺷﯿﻌﻪ ﺑﺎ ﻃﺮح ﮐﺎﭘﯿﺘﻮﻻﺳﯿﻮن اﺳﺖ و ﭼﺮاﯾﯽ اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ ﮐﻪ اﺗﺤﺎد ﺳﺎﺑﻖ ﻣﺮاﺟﻊ در زﻣﺎن ﻃﺮح ﻻﯾﺤــﮥ ﮐﺎﭘﯿﺘﻮﻻﺳﯿﻮن ﺗﮑﺮار ﻧﺸﺪ و درﻣﻘﺎﺑﻞ، آﻧﺎن ﺑﺎ ﯾﮏ اﻗﺪام ﺗﻘﺮﯾﺒــﺎ ﻫﻤﺎﻫﻨــﮓ ﻧﺴــﺒﺖ ﺑــﻪ ﺗﺒﻌﯿــﺪ اﻣــﺎم ﺧﻤﯿﻨﯽ(ره) واﮐﻨﺶ ﻧﺸﺎن داده و ﺑﺎ اﻗﺪاﻣﺎﺗﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻋﻤﻞ آوردﻧﺪ، زﻣﯿﻨﻪﺳﺎز اﻗﺎﻣﺖ اﯾﺸﺎن در ﻧﺠﻒ اﺷﺮف ﺷﺪﻧﺪ. ﻣﺪﻋﺎی ﭘﮋوﻫﺶ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﮔﺮﭼــﻪ ﻣــﺮام و ﻣﺴــﻠﮏ ﺳﯿﺎﺳــﯽ ﻣﺘﻔــﺎوت ﻋﻠﻤــﺎ و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﺳﯿﺎﺳﺖ ﺳﺨﺖ ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ در ﺑﺮﺧﻮرد ﺑﺎ ﻣﺮدم و ﺑﻪوﯾﮋه ﺣﻤﻠﻪ ﺑﻪ ﻓﯿﻀﯿﻪ ﺳﺒﺐ ﻋﺪم اﺗﺤﺎد و ﺟﺪاﯾﯽ ﻣﺮاﺟﻊ ﺗﻘﻠﯿﺪ ﺷﺪ، اﻣﺎ ﺗﺒﻌﯿﺪ اﻣﺎم ﺧﻤﯿﻨﯽ(ره) ﺑﺎر دﯾﮕﺮ زﻣﯿﻨﻪ ﻫﻤﮑﺎری و اﺗﺨــﺎذ ﺗﺼــﻤﯿﻢ واﺣﺪ از ﺳﻮی آﻧﺎن ﺑﺎ ﻫﺪف ﺣﻔﻆ ﺟﺎﯾﮕﺎه و اﻋﺘﺒﺎر روﺣﺎﻧﯿﺖ ﺷﯿﻌﻪ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺣﺎﮐﻤﯿــﺖ را ﻓــﺮاﻫﻢ آورد. اﯾﻦ ﭘﮋوﻫﺶ ﺑﻪ روش ﺗﻮﺻﯿﻔﯽـﺗﺤﻠﯿﻠﯽ ﻣﺘﮑﯽ ﺑﻪ اﺳﻨﺎد و ﻣــﺪارک دﺳــﺖ اول ﺗــﺎرﯾﺨﯽ ﺑــﻪ واﮐﺎوی اﯾﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ ﭘﺮداﺧﺘﻪ اﺳﺖ.
خلاصه ماشینی:
مسئلۀ اصلی پژوهش چگونگی مواجهۀ مراجع تقلید شیعه با طرح کاپیتولاسیون است و چرایی این نکته که اتحاد سابق مراجع در زمان طرح لایحۀ کاپیتولاسیون تکرار نشد و درمقابل، آنان با یک اقدام تقریبا هماهنگ نسبت به تبعید امام خمینی(ره) واکنش نشان داده و با اقداماتی که به عمل آوردند، زمینهساز اقامت ایشان در نجف اشرف شدند.
مدعای پژوهش این است که اگرچه مرام و مسلک سیاسی متفاوت علما و همچنین سیاست سخت حاکمیت در برخورد با مردم و بهویژه حمله به فیضیه سبب عدم اتحاد و جدایی مراجع تقلید شد، اما تبعید امام خمینی(ره) بار دیگر زمینه همکاری و اتخاذ تصمیم واحد از سوی آنان با هدف حفظ جایگاه و اعتبار روحانیت شیعه در برابر حاکمیت را فراهم آورد.
1. طرح لایحه و اقدامات علما و مراجع تقلید آیتالله مرعشی پیشگام مراجع در مبارزه با کاپیتولاسیون همانگونه که میدانیم آیتالله مرعشی نجفی چهرهای فرهنگی بود و کمتر در مسائل سیاسی روز وارد میشد؛ اما در همان روزی که نسخهای از صورتجلسۀ مجلس به دست امام رسید و ایشان با اطلاع کامل از محتوای لایحه با صدور اعلامیه و ایراد سخنرانی در 4 آبان 1343، واکنش تندی نسبت به این اقدام دولت ایران و آمریکا ابراز داشتند، آیتالله مرعشی نجفی نیز در اقدامی مشابه علیه کاپیتولاسیون موضع گیری کرد.
اگر چه در اسناد انقلاب اسلامی اعلامیه یا سخنرانیای از آیتالله شریعتمداری در خصوص کاپیتولاسیون دیده نمیشود، ولی براساس برخی گفتهها وی نیز در همان روز چهارم آبان علیه این لایحه سخنرانی کرد.