چکیده:
از نگاه فقه، شورشیان به کسانی اطلاق می شود که فراتر از نقد و انتقاد، بر ضد پیشوای عادل مسلمان، قیام نمایند و بر علیه دولت اسلامی وارد جنگ شوند و یا تحرکات خشونت آمیز، به مقابله و معارضه با آن بر خیزند.
مقصود از «دولت اسلامی» هرگونه حاکمیتی است که توسط حاکمی عادل؛ اعم از معصوم و یا غیر او بر جوامع اسلامی اعمال شود. گرچه سمت و سوی مستقیم روایات وارده در این باب و نیز ظاهر عبارت هایی از فقها، شوریدن بر امام معصوم علیه السّلام است، ولی با تکیه بر دلایل و شواهدی چند، می توان احکام مربوط به این گروه را بر شورشیان بر ولی فقیه نیز تعمیم داد.
دولت اسلامی، پیش از هرگونه اقدام نظامی و انتظامی، باید این گروه را ارشاد و راهنمایی کند و با آنان اتمام حجت نماید و در صورت بی تاثیربودن این کار، مقابله انتظامی و نظامی با آنان جایز، بلکه واجب خواهد بود. ایشان در زمره کافران محسوب نمی شوند و لذا احکام غسل و کفن و نماز، بر کشته های آنان جاری است و زنان و کودکانشان به اسارت در نمی آیند. بحث این مقاله، به شیوه تحلیلی ـ توصیفی دنبال خواهد شد.
خلاصه ماشینی:
گرچه بر اساس نوشته بسیاری از مفسران، شأن نزول این آیه، وقوع درگیری میان دو گروه از دو قبیله «اوس» و «خزرج» است (طبرسی، 1415ق، ج9، ص220؛ طوسی، 1409، ج9، ص351) و به حسب ظاهر، ارتباط روشنی با موضوع بحث ما؛ یعنی شورش گروهی از مسلمانان بر امام عادل ندارد، ولی با توجه به اینکه پیامبر9 پس از نزول این آیه، اشاره به جنگهای امام علی7 با شورشیان نموده و برخی ائمه: نیز در مسأله وجوب مقابله با باغیان، به آن استناد نمودهاند، فقها نیز به پیروی از ایشان، آن را دلیلی بر این حکم دانستهاند (طوسی، 1351، ج7، ص267؛ علامه حلی، 1417ق، ج9، ص410؛ نجفی، 1362، ج21، ص323).
چنانکه از عبارتهای فوق روشن میشود، اختلاف فقها در اینجا، از اختلاف آنان درباره کفر یا عدم کفر شورشیان به جهت شوریدن آنان بر امام عادل ناشی میشود؛ موضوعی که بررسی همهجانبه آن، نیازمند تحقیق و مقالهای دیگر است؛ هرچند میتوان به اجمال، کافرنبودن این گروه را بر مبنای مضامین روشن برخی روایات، ترجیح داد؛ مانند روایت ذیل از علی7: انه سئل عن الذین قاتلهم من اهل القبلة أ کافرون هم؟ قال7: «کفروا بالاحکام و کفروا بالنعم کفرا لیس ککفر المشرکین الذین دفعوا النبوه و لم یقروا بالاسلام، ولو کانوا کذلک ما حلت لنا مناکحتهم و لا ذبائحهم و لا مواریثهم» (نوری، 1408ق، ج11، ص66)؛ از علی7 پرسیده شد: آیا کسانی که اهل قبله (و مسلمان) بودند و ایشان با آنان جنگید، در زمرة کافران هستند؟ حضرت در پاسخ فرمود: آنان نسبت به احکام و نعمتهای الهی کفر ورزیدند و کفر آنان، همانند کفر مشرکان نیست که نبوت را رد کرده به اسلام اقرار ننمودند.