چکیده:
با روی کار آمدن عباسیان و آغاز نهضت علمی، فرقه های کلامی بسیاری در جهان اسلام به وجود آمدند. مهمترین این فرقه در دوره اول عباسی معتزله بود که خلافت عباسی به کمک آنها و با اتکاء به آرا و استدلالات عقلی آنها به مقابله با شبهات و تشکیکات وارده بر دین برآمدند. در این مقاله با استفاده از روش توصیفی و تحلیلی بر پایه منابع کتابخانهای به تبیین زمینههای قدرتیابی و افول این نحله فکری و همچنین مناسبات میان معتزلیان و اهل حدیث پرداخته شدهاست. سوال اصلی پژوهش این است که با توجه به خدمات معتزله در تبیین فکری جامعه اسلامی چه عواملی موجب شد تا متوکل عباسی معتزلیان را سرکوب کند و بار دیگر به اهل حدیث روی آورد؟ دستاورد تحقیق بر این نکته استوار است که مامون پس از غلبه بر امین برای مقابله با جناح پر قدرت قشری اعراب با تمایلات فکری حشویه، که مامون را نماینده واقعی اعراب اهل سنت نمیدانستند سبب نزدیکی خلیفه به معتزله شد. در حالیکه متوکل به سبب علایق عربگرایانه و تمایل به بازگرداندن خلافت عباسی به روزگار پیش از مامون، تلاش کرد تا با سرکوب معتزلیان بار دیگر به اهل حدیث نزدیک شود.
خلاصه ماشینی:
سوال اصلی پژوهش این است که با توجه به خدمات معتزله در تبیین فکـری جامعـه اسـلامی چـه عـواملی موجب شد تا متوکل عباسی معتزلیان را سرکوب کند و بار دیگر بـه اهـل حـدیث روی آورد؟ دستاورد تحقیق بر این نکته استوار است که مأمون پس از غلبـه بـر امـین بـرای مقابله با جناح پر قدرت قشری اعراب با تمایلات فکری حشویه ، که مـامون را نماینـده واقعی اعراب اهل سنت نمیدانستند سبب نزدیکی خلیفه به معتزلـه شـد.
فرضیۀ تحقیق این است که موفقیت های معتزله متأثر از مواجهـه بـا آرای محققان سایر ادیان و تشکیکاتشان راجع به اسلام و نیز مواجهۀ مأمون با جناح پرقدرت قشری اعراب ، پس از غلبه بر امین ، و همچنین بـا تمـایلات فکـری حشـویه ، کـه او را نمایندة واقعی اعراب اهل سنت نمیدانستند، بود و نیـز تحـت تـأثیر سیاسـت اسـتقرار مذهبی واحد قرار داشت که از سوی عباسیان حمایت شود و متقـابلا آنـان را حمایـت کند.
در اواخر خلافت واثق ، احمد بن ابیدؤاد، به علت ناکـامی در منـاظره بـا یکـی از محدثان ، از سختگیری در تحمیل عقاید معتزله بر اهل حدیث کاست و اشتیاق خـود را برای حمایت بیقیدوشرط از معتزلیان از دست داد (ابن کثیر، ٢٣٢/٥).
با به قدرت رسیدن متوکل و نزدیکی او به جریان کلامی اهل حدیث و نیز با تشدید اختلافات داخلی معتزله و ازجمله کشمکش های ابن زیات و احمد بن ابـیدؤاد، زمینـه های سقوط این مکتب فراهم شد.