چکیده:
در دو دهة اخیر پس از انقلاب (1357) ایران شاهد بهکارگیری چهار مفهوم اساسی «اسلامیسازی علوم»، «علوم انسانی قرآنبنیان»، «نظامسازی قرآنبنیان» و «نظریهپردازی قرآنبنیان» در ادبیات علمی کشور بوده است. کاربرد مفهوم «نظامسازی قرآنی» در سند منشور توسعه فرهنگ قرآنی کشور تا اندازهای به گسترش این مفهوم دامن زده است. پس از آن، مفهوم «نظریهپردازی قرآنبنیان» نیز در جامعة علمی و برخی اسناد راهبردی مطرح شد؛ زیرا نظامسازی در گرو نظریهپردازی است. رواج مفاهیم یادشده علائمی از خیزش برای انقلابی علمی در علوم انسانی است. مساله کسانی که بر این مفاهیم تاکید دارند آن است که علوم برآمده از فلسفه و بنیادهای نظری رایج در دنیا نمیتواند مشکلات جوامع اسلامی را در جهت رسیدن به اهداف الهی حل کند. برخی بزرگان، دانشمندان و پژوهشگران داخل و خارج کشور نظریههایی دربارة این مفاهیم بیان کردند یا نوشتهاند. سوال این است که معنی این مفاهیم چیست؟ راهبردهای دستیابی به آنها کداماند؟ راهبردهای پیشنهادی با چه فرایندی محقق میشوند؟ مفاهیم یادشده در سطحی از انتزاعی بودن قرار دارند که میتوان آنها را اهداف علمی انقلاب اسلامی به شمار آورد. نسبت میان این مفاهیم عام و خاص، مطلق و به ترتیب هر یک اعم از دیگری و بر آن تقدم دارد. مقاله به بیان مفاهیم چهارگانه یادشده، راهبردها و فرایندهای تحقق آنها خواهد پرداخت و نشان میدهدکه نظامسازی، تولید علوم انسانی قرآنبنیان و اسلامیسازی علوم در گرو نظریهپردازی قرآنبنیان است. ما در ایران پس از نزدیک به چهار دهه بررسی و پردازش مفاهیم اساسی به ضرورت نظریهپردازی قرآنبنیان رسیدیم، در حالی که شهید سیدمحمدباقر صدر در این امر پیشتاز بوده و از همان ابتدا بر نظریهپردازی اهتمام ورزید. این بدان معنی است که ما از آوردة علمی وی استفاده نکردهایم و هنوز در دورة پیشاصدری بهسرمیبریم.
خلاصه ماشینی:
منشأ الهام راهبرد تغییر نگرش به نظر میرسد، منشأ الهام آیتالله جوادی در راهبرد تغییر نگرش برای اسلامیسازی علوم روایتی به نقل از امام صادق (ع) به این شرح است: «وجدت علم الناس کله فی اربع؛ اولها ان تعرف ربک، و الثانی ان تعرف ما صنع بک و الثالث ان تعرف ما أراد بک و الرابع ان تعرف ما یخرجک عن دینک: دانش صائب و سودمند جامعه انسانی را در چهار رشته یافتم؛ اول معرفت پروردگار و شناخت توحید آن، دوم شناخت کیفیت پروراندن و نحوه تدبیر و اراده او، سوم معرفت دین، شریعت و دستورهای مذهبی که خداوند آنها را از مردم خواست، چهارم شناخت چیزی که باعث ارتداد و خروج از دین میشود.
پیشنهاد آیتالله جوادی برای استفاده از قرآن کریم در علوم مختلف، فرایندی نهگانه بدین شرح است: 1) آیهای مربوط به موضوع بحث مطرح شود؛ 2) مفردات آیه معنا شود؛ 3) معانی عرفی متبادر به ذهن بیان شود؛ 4) آیه با توجه به معنای مفرداتش ترجمهای گویا شود؛ 5) نظرات مفسران از گذشته دور تا کنون ملاحظه شود؛ 6) نظر آنان بررسی و جمعبندی شود؛ 7) آیات دیگر مؤید آن آیه مطرح شود؛ 8) روایاتی که ضمن این آیه آمده ملاحظه شود؛ 9) رهآورد علمی (علم قطعی یا مفید طمأنینه نه فرضیه) در آن موضوع نیز ملاحظه شود؛ یعنی تنها نمیتوان به اصالة الإطلاق یا اصالة العموم ادله نقلی تمسک کرد، بلکه باید از مخصص لبی فحص شود تا تعارضی بین مفاد ادله نقلی با ادله قطعی عقلی حاصل نشود (جوادی آملی، 1386الف، ص.