چکیده:
این پژوهش با هدف بررسی و تحلیل تحوّلاتی نوشته شده که ادبیات فارسی در اواخر قرن نهم بر خود دیده است. در جستار پیش روی، ابتدا مقدّمهای درباره آرای صاحبنظران اعم از منطقیون، بلاغیون و ادبا درباره شعر و حقیقت آن آمده است. سپس بر اساس روشهای مرسوم در تاریخ اندیشه، تاریخگرایی نوین و انسانشناسی، به بررسی و تحلیل گزارهای از بهارستان که درباره شعر و حقیقت آن بیان شده، پرداخته شده است. سعی بر آن بوده که این گزاره با استفاده از توصیف انبوه، نسبت به پسزمینهای که در آن بیان شده است معنا شود. یافتهها نشان میدهد که منطقیون «تخیّل» را عنصر سازنده و حقیقت شعر معرّفی کرده و به تمایز نگاه خویش با نگاه جمهور که حقیقت شعر را وزن و قافیه میشمردهاند، تاکید ورزیدهاند. البتّه همواره نظرگاه منطقیون مورد توجه نبوده است؛ بلکه در نظر بعضی از ادبا مانند جامی که اشعارش مملو از تخیّل است، نگرش جمهور در برابر نگرش منطقیون برکشیده شده است. نتایج بهدستآمده از این پژوهش، سبب این تفوّق را برخاسته از ویژگیهای دورهای میداند که جامی در آن میزیسته است و میتوان از آن با عنوان دوره گذار یاد کرد.
خلاصه ماشینی:
در ایـن گفتمان نسبت به شعر و حقیقت آن رویکردی وجود دارد که تجمیع میان نگرش های منطقـی و جمهور است ؛ یعنی هم تخیل و هم وزن و قافیه برجسته شده اند.
حال که از نگرش تبارشناسی شعر و تعریفش ٧ سـه دورٔە فلسـفی، فلسـفیبلاغـی (میانـه ) و جمهور مشخص شد و شباهت ها و تفاوت های هر گفتمان تا حدودی روشن و تفکیک شد، بایـد به مدعای اصلی این جستار پرداخت : بررسی اواخر قرن نهم به مثابۀ دورٔە گذار.
وی جایی دربارٔە عقل میگوید: هــر چــه در زیــر چــرخ نیــک و بدنــد خوشـــــه چینـــــان خـــــرمن خردنـــــد چــــــون درآمــــــد ز بارگــــــاه ازل شــد بــدو راســت کــار علــم و عمــل (سنایی، ٥٤٥:٢٩٥) او در جایی دیگر از همین اثر، عشق را از عقل برتر میشمارد: عشــق برتــر ز عقــل و از جــان اســت لـــی مـــع الله وقـــت مـــردان اســـت بــــالغ عقــــل هــــا بســــی یــــابی بــــالغ عشــــق کــــم کســــی یــــابی (همان :٣٣٩) و در جایی دیگر میگوید: از خـــــدائی خلایـــــق آگـــــه نیســـــت عقـــلا را در ایـــن ســـخن ره نیســـت (همان :٧٠) چنان که قبلا اشاره شد، بررسی گزارٔە جامی (تعریف شعر و هم سویی با نظر جمهور) نیز ما را به این نکته رهنمون خواهد شد که این گزاره در دورٔە گذار شکل میگیرد.
با قدرت گرفتن نهاد تـوده (جمهـور) در این دوره و در حوزه های مختلف سیاسی، مذهبی، فرهنگی و ادبی، جـامی دوبـاره بـه بـازتعریف الگووارٔە شعر پرداخته است .