چکیده:
خواجوی کرمانی ، شاعر بزرگ سدة هشتم هجری علاوه بر غزل گویی و
قصیده پردازی و خمسه سرایی ، مثنوی ای در وصف دلاوریها و ماجراهای عاشقانه و دلیرانه سام نریمان ، نیای رستم جهان پهلوان دارد و به نام سام نامه معروف است ، که بعضی از محقّقان در انتساب آن به خواجو تردید کردهاند . با بررسی منظومة همای و همایون و سام نامه چنین دریافت میشود که هر دو منظومه در حقیقت یک داستانند ، با ابیاتی همانند و داستانی متّحد که فقط در نام برخی از قهرمانان اصلی با هم تفاوت دارند و به نظر می رسد شاعر، اوّل سام نامه را ساخته و بعد با حفظ اجزاء داستانی و ابیات آن ، نام شخصیّتها را تغییر داده و در نام برخی از مکانها دگرگونی ایجاد کرده است و داستانهای فرعی غیرواقعی ، چون نبرد با دیوان و پریان و شگفتیهای برّ و بحر را رها کرده و به جای 14500 بیت سام نامه، همای و همایون را در 4407 بیت ، عرضه داشته است. در این نوشتار ساختار هر دو داستان و تشابهات موجود در آنها و تغییر نامها و صحنهها و وقایع مورد بررسی قرار گرفته است .
خلاصه ماشینی:
با بررسی منظومة همای و همایون و سام نامه چنین دریافت میشود كه هر دو منظومه در حقیقت یك داستانند ، با ابیاتی همانند و داستانی متّحد كه فقط در نام برخی از قهرمانان اصلی با هم تفاوت دارند و به نظر می رسد شاعر، اوّل سام نامه را ساخته و بعد با حفظ اجزاء داستانی و ابیات آن ، نام شخصیتها را تغییر داده و در نام برخی از مكانها دگرگونی ایجاد كرده است و داستانهای فرعی غیرواقعی ، چون نبرد با دیوان و پریان و شگفتیهای برّ و بحر را رها كرده و به جای 14500 بیت سام نامه، همای و همایون را در 4407 بیت ، عرضه داشته است.
مقدمه ) و (حماسه سرایی در ایران، 339 ) در بعضی از نسخههای حملةحیدری اثر میرزا محمّد رفیع خان باذل ( متوفّی به سال 1124) ابیاتی وجود دارد كه باذل نام عدهّای از حماسه سرایان پیش از خود را یاد میكند : {مراجعه شود به فایل جدول الحاقی} كه استاد صفا مصراع اول بیت ماقبل آخر را چنین دیدهاند كه :« به سوی دگر خواجو آراسته »( صفا،1369، ج3 : 331 ) و به این نتیجه رسیدهاند كه باذل از خواجو یاد كرده است ، استاد دكتر رستگار مینویسند : از آنجا كه جامی مثنوی خاصّی دربارة سام ندارد، به احتمال فراوان قرائت استاد صفا درست است.