چکیده:
روابط ایران و عثمانی با تشکیل کنفرانس ارزنةالروم (1259ق) و انعقاد عهدنامۀ دوم ارزنةالروم (1263ق) وارد مرحلۀ جدیدی شد. بهموجب این معاهده، مقرر شده بود، تا با تشکیل کمیسیونی، مناطق مرزی دو کشور تحدید حدود گردد. میرزاجعفرخان مشیرالدوله بهعنوان نمایندۀ ایران در کمیسیون مزبور، در زمان مأموریت خود، صدها نامه خطاب به دولتمردان ایران دربارۀ روند تحدید حدود ارسال نمود. بهجز آن، گزارش مأموریت خود را به صورت مبسوط با عنوان «رسالۀ تحقیقات سرحدیه» تدوین و در 1272ق به صدراعظم وقت تقدیم کرد. این رساله، بهعنوان نخستین اثر مهم در زمینۀ مرزهای ایران و عثمانی، به مثابه یگانه مأخذ منحصربهفرد مورد استناد نمایندگان ایران در کمیسیونهای متعدد تحدید حدود بود.این اثر تنها یکبار در سال 1348ش به اهتمام محمد مشیری به چاپ رسیده است. سوگمندانه، با گذشت 49 سال، هنوز پژوهشی انتقادی دربارۀ این متن صورت نگرفته است تا میزان صحت و وثاقت آن مورد ارزیابی و سنجش قرار گیرد. در مقالۀ حاضر برای نخستینبار به این موضوع پرداخته شده است.
خلاصه ماشینی:
مشیرالدوله در آغاز رساله دربارۀ علت تدوین آن مینویسد: این مختصر رسالهای است در تحقیقات سرحدیه که بندۀ درگاه جهانپناه، جعفر حسینی، ملقب به مشیرالدوله، در ایامی که به اتفاق مأموران دول ثلاثۀ عثمانیه و انگلیس و روس به حدود دولتین علیتین ایران و عثمانی مأمور بود، نظر به اقتضای مأموریّتِ خود غوررسی کرده و متن واقع اوضاع سرحدّ مزبور و حقّ دولت علیّه را برحسب قرارنامۀ دولتین که آخرین معاهدۀ طرفین است به انضمام خیال اولیای دولت عثمانی که از تقریرات و تحریرات و حرکات مأموران دولت مشارالیهما و سایر قراین خارجیه که صراحةً یا حدساً استنباط شده است، با برخی حالات و گزارشات لازمة الاختیار به خیال اینکه شاید عمر فدوی به اتمام خدمت تحدید حدود وفا نکند و اینگونه توضیحات لازمه علاوه بر روزنامهها و سواد کتب رسل و رسایل سرحدّیه و نقشهای که ترسیم شده است ضرورت به هم رسانید به کار دین و دولت برآید بر حسب الاشارۀ ]...
این گزارش در اصل در دو نسخه نوشته شده که یک نسخۀ آن در آرشیو بایگانی وزارت امور خارجه ایران و دیگر نسخۀ آن نزد آقای محمد مشیری میباشد ([قائممقامی]، 1346: 128).
2 مشیری در قسمت «توضیحات و تعلیقات» به وجود چهار نسخه از رسالۀ مشیرالدوله اشاره کرده است: نسخۀ اصل که در اختیار داشته و این نسخهها: نسخۀ مجلس (ش 2775)، نسخۀ دانشکدۀ ادبیات (ش 165-ج)، نسخۀ وزارت خارجه (ش 974)؛ و «دو نسخۀ موجود در کتابخانۀ ملی که یکی به شمارۀ 1911ب و دیگری فهرستنشده، هر دو نسخه بسیار بدخط و مغلوط و افتادگی و پارگیهائی دارند» (مشیرالدوله، 1348: 199).