چکیده:
در حوزه زبانشناسی نظریههای پرشماری در تعریف صدق و کذب جریان داشته است. اندیشمندان مسلمان نیز در حوزههای مختلف علمی بدین امر همت گماشتهاند. آنان دو ملاک برای صدق و کذب در نظر داشتهاند، مطابقت یا مطابقتنداشتن با واقع خارجی و مطابقت یا مطابقتنداشتن با باور خبردهنده. با توجه بدین دو ملاک چهار نظریه پدید آمده است: نظریه مطابقت، دیدگاه نظّام، دیدگاه جاحظ و نظریه صدق و کذب فعلی و فاعلی. پیروان هر چهار نظریه به آیه نخست سوره منافقون استناد کردهاند. در این آیه از سویی منافقان به پیامبری پیامبر اکرم شهادت دادهاند و از سویی دیگر خداوند بر دروغگوبودن منافقان شهادت داده است. بررسی بیشتر مفاد این آیه و البته در نظر گرفتن برخی از آیات وارد در این موضوع، به برتری دیدگاه چهارم میانجامد. مطابقت و مطابقتنداشتن با واقع عینی، صدق و کذب فعلی (خبری) است و مطابقت و مطابقتنداشتن با باور خبردهنده صدق و کذب فاعلی (مخبری) است. تفکیک بین دو حیثیت فعلی و فاعلی در صدق و کذب نتایج توجهبرانگیزی را در تفسیر آیات قرآن در پیخواهد داشت.
خلاصه ماشینی:
در این مقاله کوشش شده است که نظریات وارد در تعریف صدق و کذب بیان شود و با در نظر گرفتن آیات قرآنی، بهویژه آیه نخست سوره منافقون آن نظریات بررسی و داوری شود.
موضوع این مقاله بررسی نظریاتی در باب صدق و کذب است که در محیط اندیشه اسلامی و بر محور آیات قرآن کریم بهویژه آیه نخست سوره منافقون شکل گرفته است.
حال اگر اين وجود لفظى با وجود خارجى مطابق نباشد، آن سخن دروغ و آن گوينده دروغگو خواهد بود و در آن سو نیز مطابقت مفاد خبر با واقع خارجی یا به تعبیر دیگر مطابقت وجود لفظی با وجود خارجی، صدق است.
این دیدگاه، نظریه مطابقت نام دارد و کهنترین و پرطرفدارترین سخن در تعریف صدق و کذب است.
پس این آیه بر آن دلالت دارد که صدق و کذب خبر و صادق و کاذببودن خبردهنده به معنای مطابقت و مطابقتنداشتن سخن با واقع است.
نظریه دوم: مطابقت با اعتقاد (نظّام) دیدگاه دوم آن است اگر باور گوينده با خبر او مطابق نباشد، آن سخن دروغ و آن گوينده دروغگو خواهد بود.
و اگر منافقي بگوید: محمد مصطفی پیامبر خداوند است، بنابر دیدگاه نخست راستگوست و بنابر دیدگاه دوم دروغگوست و بنابر دیدگاه سوم نه راستگو و نه دروغگو و بنابر دیدگاه چهارم، صدق فعلی دارد و کذب فاعلی؛ خبرش راست است و خود او دروغگوست (براى مطالعه بيشتر دربارۀ اين چهار نظريه ر.
هرچند پیروان هر چهار دیدگاه به آیه نخست سوره منافقون استناد کردهاند؛ ولی بیگمان دلالت این آیه بر دیدگاه چهارم (تفکیک بین کذب فعلی و فاعلی) آشکارتر است.