چکیده:
درگزین از جملة مناطقی است که در گذشته به سبب قرار گرفتن بر سر راههای ارتباطی از اهمیت سیاسی و فرهنگی برخوردار بوده و امروزه نیز وجود بناهای تاریخی و تپههای باستانی بهجامانده از آن ایام نشان از اهمیت آن در گذشته دارد. حال با توجه به اهمیّت و جایگاه این ناحیه، این سؤال مطرح است که چرا درگزین در قرون بعد از اسلام تاریخ ایران اهمیت داشته و نقش و جایگاه مسیرهای ارتباطی در شکلگیری سکونتگاهها و پیشرفت فرهنگی آن به چه صورتی بوده است؟ مقالۀ حاضر برای پاسخ گفتن به این پرسش، در صدد شناخت پیشینۀ تاریخی و تکوین خطوط ارتباطی و نقش آن در تکامل سکونتگاهها و وضع فرهنگی ناحیۀ درگزین در قرون بعد از اسلام است. بررسی منابع تاریخی و جغرافیایی و مسیرهای ارتباطی کنونی این ناحیه نشان میدهد که موقع جغرافیایی درگزین بر سر راههای مواصلاتی، برخورداری از زمینهای حاصلخیز و هموار و قرار گرفتن در دامنۀ کوههای خرقان، که برای آن یک امتیاز ژئوپولیتیکی به شمار میرود، این ناحیه را از گذشته تاکنون به محل تردّد کاروانهای تجاری و محل سکونت اقوام و گروههای مختلف تبدیل کرده است. امروزه نیز، با نگاهی به خطوط مواصلاتی این ناحیه و قرار گرفتن آن بر سر راه سه استان زنجان و مرکزی و قزوین، مشخص میشود که همچون گذشته دو شاخۀ مهم جادۀ ابریشم آن را از شرق و غرب احاطه کرده و عمدۀ سکونت گاههای این ناحیه نیز در امتداد همین مسیرها قرار گرفته است.
خلاصه ماشینی:
تکوین خطوط مواصلاتی نواحی شرقی همدان و نقش آن در تکامل مراکز سکونتگاهی (با تأکید بر ناحیۀ درگزین ) حبیب شرفی صفا دانشجوی دکتری تاریخ دانشگاه خوارزمی اسماعیل چنگیزی اردهایی استادیار تاریخ دانشگاه خوارزمی محمدحسن رازنهان دانشیار تاریخ دانشگاه خوارزمی چکیده درگزین از جملۀ مناطقی است که در گذشته به سبب قرار گرفتن بر سر راه های ارتباطی از اهمیت سیاسی و فرهنگی برخوردار بوده و امروزه نیز وجود بناهای تاریخی و تپه های باستانی به جامانده از آن ایام نشان از اهمیت آن در گذشته دارد.
اما با ظهور مغولان و سقوط خلافت عباسی از اهمیت ارتباطی این مسیر کاسته شد و مسیرهای داخلی ایران ، از جمله جاده فرعی سلطانیه به اصفهان در نواحی شرقی همدان که از غرب به شرق ناحیۀ درگزین میگذشت ، مورد توجه کاروان های تجاری قرارگرفت و موجب رونق اقتصادی درگزین گردید.
در حد فاصل این جاده ، از انشعاب در ناحیۀ روعان تا آوج ، ناحیۀ اعلم با مرکزیت درگزین قرار گرفته بود که فارسجین یا همان فارسین / بارسین به فاصلۀ اندکی، همچون شهرکی در جهت شرقی آن ، یکی از منزلگاه های این مسیر به شمار میرفت که به گفتۀ ابن حوقل فاصلۀ آن تا همدان هفت فرسنگ بوده است (ابن حوقل ، ١٣٦٦: ١٠٣-١٠٤).
احتمالا اختلافی که در گفتۀ اصطخری و ابن حوقل در بیان مسافت همدان تا بارسین دیده میشود، به دلیل تعدد مکان های با این نام در طول مسیر بوده که از آن جمله است بارسین از نواحی قزوین که آن نیز در همان امتداد مسیر همدان به قزوین قرار گرفته بود و از منزلگاه های این مسیر در ناحیۀ قزوین به شمار می رفت .