چکیده:
قاعده لاحرج که برگرفته از آموزههای مختلف دینی (قرآن و سنت) است، یکی از مهمترین قواعد فقهی به حساب میآید که با فراوانی بسیار زیادی در ابواب مختلف فقهی از طهارات تا دیات بکار رفته است. هرچند فقها این قاعده را در کنار سایر قواعد مرتبط همچون: قاعده نفی ضرر و ضرار (لاضر و لاضرار)، قاعده اضطرار، قاعده ضرورت (الضرورات تبیح المحظورات) در استنباط احکام شرعی مورد استفاده قرار دادهاند؛ اما برای فقهپژوهان این پرسش مطرح است که با توجه به تشابه کاربردهای فقهی آنها، چه تفاوتی بنیادینی میان آن و دیگر قواعد فقهی مشابه وجود دارد. در این پژوهش بر آن هستیم تا با تحلیل مفهومی کاربردهای حرج در متون فقهی نشان دهیم واژه «حرج» با واژههای ضرورت، ضرر و اضطرار چه تشابه و تفاوتهایی داشته و آیا میتوان یکی از آنها را به مانند اصل برای دیگر واژهها دانست یا چنین امکانی وجود نداشته بایستی همچنان هریک را جدای از دیگری معنا کرد. یافتههای این پژوهش نشان میدهد که با وجود تنوع فراوان کاربردهای قاعده لاحرج در متون فقهی، «حرج» مفهومی گستردهتر نسبت به مفهوم ضرر، ضرورت و اضطرار داشته، قواعد فقهی: ضرورت، اضطرار و ضرر از زیرمجموعههای قاعده نفی عسر و حرج خواهند بود.
خلاصه ماشینی:
یافتههای این پژوهش نشان میدهد که با وجود تنوع فراوان کاربردهای قاعده لاحرج در متون فقهی، «حرج» مفهومی گستردهتر نسبت به مفهوم ضرر، ضرورت و اضطرار داشته، قواعد فقهی: ضرورت، اضطرار و ضرر از زیرمجموعههای قاعده نفی عسر و حرج خواهند بود.
(فاضل لنکرانی، 1385، ص16) با توجه به اهمیت، کارآیی و گستره وسیع کاربرد قاعده نفی عسر و حرج و در ابواب فقهی و حقوق موضوعه، در این مقاله بر آن هستیم تا با بررسی کاربستهای مختلف آن در احکام شرعی نشان دهیم حرج چه تفاوت مفهومی با سایر اصطلاحات مطرح در فقه اسلامی، همچون: عسر، ضرر، اضطرار و ضرورت داشته، میزان همپوشانی هریک از آنها نسبت به دیگری تا چه اندازه است.
(نراقی، 1426ق، ص237) همچنین اگر استفاده از آب، سبب بیمار شدن یا شدت گرفتن بیماری مکلف شود، از آنجا که این بیماری، مکلف را به دشواری و سختی میاندازد، وجوب طهارت با وضو به حکم قاعده نفی حرج برداشته شده، وی مجاز است بجای گرفتن وضو، تیمم کند.
(قطیفی، 1422ق، ج2، ص328) - عدم وجوب حج از کسی که استطاعت طریقی ندارد؛ زیرا حکم به وجوب حج برای این مکلف، سبب وارد شدن ضرر و موجب عسر و حرج او میشود.
تا آنجا که بررسی نویسندگان نشان میدهد، حرج در موارد بالا در این معانی بکار رفته یا فقها برای آن تعیین مصداق کردهاند: سختی و مشقت عرفی، ضرر غیرمالی، ضرر مالی، دشواری (عسر) شدید و ناتوانی از انجام عمل.