چکیده:
یکی از ادوار سرنوشتساز در تاریخ سلسله خوارزمشاهی، دوران حکومت آتسز بن محمّد است. تقارن حکومت آتسز با دوره سلطنت سلطان سنجر سلجوقی، و وقوع حوادثی همچون فزونی تنش در روابط سلطان سلجوقی با خلافت، شورش در ماوراءالنهر علیه سنجر، هجوم قرا ختاییان به قلمرو سلجوقی، زمینه را برای تحکیم و توسعه دولت خوارزمشاهی فراهم کرد. آتسز نیز با خصایص شخصیتی ویژه و با بهرهمندی از حمایت اهالی خوارزم و ایلات نومسلمان قبچاق، به توسعه قدرت خود پرداخته و در زمان گرفتاری سلطان سلجوقی به مداخله در خراسان و ماوراءالنهر روی میآورد، اما در زمان تقابل سلطان سلجوقی، به اظهار اطاعت و سوگند وفاداری نسبت به وی متوسّل میشد. بعد از جنگ قطوان و ناکامی در تصرّف خراسان نیز کوشید تا با اظهار اطاعت نسبت به هر دو دولت سلجوقی و قراختایی و با استفاده از توازن قوا میان آن دو، قدرت خود را از گزند آنها مصون دارد. این مقاله در پی آن است که ضمن تبیین زمینههای تحکیم و توسعه قدرت خوارزمشاهیان در عهد آتسز، تکاپوهای او در این رابطه را با تاکید بر عوامل اثرگذار بر آن، موردبررسی قرار دهد.
خلاصه ماشینی:
تقارن حکومت آتسز با دوره سلطنت سلطان سنجر سلجوقی، و وقوع حوادثی همچون فزونی تنش در روابط سلطان سلجوقی با خلافت ، شورش در ماوراءالنهر علیه سنجر، هجوم قرا ختاییان به قلمرو سلجوقی، زمینه را برای تحکیم و توسعه دولت خوارزمشاهی فراهم کرد.
آتسز نیز با خصایص شخصیتی ویژه و با بهره مندی از حمایت اهالی خوارزم و ایلات نومسلمان قبچاق ، به توسعه قدرت خود پرداخته و در زمان گرفتاری سلطان سلجوقی به مداخله در خراسان و ماوراءالنهر روی میآورد، اما در زمان تقابل سلطان سلجوقی، به اظهار اطاعت و سوگند وفاداری نسبت به وی متوسل میشد.
ق ، دولت خوارزمشاهی به عنوان یک حکومت محلی برای اجرای مقاصد سیاسی سلاطین سلجوقی بزرگ ، تأسیس و پایه گذاری شد، اما این دولت ، با فرازوفرودهای فراوان سیر تکاملی رشد خود را ادامه داده و تا زمان حمله مغول در سال ٦١٧ ه .
بنابراین رسالت مقاله حاضر ارائه پاسخ روشن به این دو پرسش است : ١-چه شرایط و عواملی زمینه های توسعه قدرت خوارزمشاهیان را در عهد آتسز فراهم آورد؟ ٢-آتسز چگونه از زمینه های فراهم شده ، بهره برداری نموده و برای توسعه قدرت خود چه اقداماتی انجام داد؟ در مورد تاریخ خوارزمشاهیان مطالب زیادی نوشته شده ، ولی در اغلب آن ها به تاریخ متأخر خوارزمشاهیان یعنی دوره حاکمیت آن ها بر خراسان ، تقابل آن ها با خلافت عباسی و مغولان توجه شده و دوران حکومت آتسز را فقط به عنوان مقدمه بحث یا در رابطه با تاریخ سلجوقیان دیده اند (نک : قفس اوغلی،١٣٦٧: ٥٤-٨٩؛ بارتولد،١٣٥٢: ٦٨٢/٢-٦٩٦؛ باسورث ،١٣٧١: ١٤٣-١٤٦).