چکیده:
حسبه نهادی دارای وظایف نظارتی و محتسب مقامی بود که باید نظم عمومی جامعهی اسلامی را بر
اساس قوانین دینی و عرفی در سطوح مختلف برقرار میکرد و به اجرا و گسترش درست اخلاق عمومی
مبتنی بر شرع و عرف اسلامی میپرداخت. حضور محتسب از سوی حکومت در جامعه و ارتباط وی
با جنبههای مختلف زندگی اجتماعی. فرهنگی. مذهبی و اقتصادی مردم هر عصری, میتواند بیانگر
فرازوفرودهای حکومتها در گذر تاریخ باشد. بررسی نحوه این حضور و چگونگی انجام وظایف محوله
که از سوی حکومت بر دوش محتسب بود.ء نمایا ن کنندهی نتایج سیاستهای مثبت و منفی در پیشبرد
و یا رکود زندگی اجتماعی و تمدنی مردم در هر عصری خواهد بود. حسبه به شکل یک نهاد حکومتی
و رسمی فعالیت خود را در عصر منصور خلیفه عباسی و در شهر بغداد شروع کرد. دیدگاه حاکمان و
فقهای مسلمان در رابطه با حسبت زنان بسیار سختگیرانه و تا حد زیادی به دور از اندیشههای اصیل
اسلامی بود. این پژوهش درصدد است با شیوه توصیفی -- تحلیلی و بر مبنای مطالعات کتابخانهای به
بررسی کارکرد نهاد حسبه در جامعه اسلامی تا پایان عصر عباسی بپردازد.
خلاصه ماشینی:
ماوردی که از فقهای بزرگ قرن پنجم بود با ارائهی راهکاری، وظایف مربوط به امربهمعروف و نهی از منکر را بهعنوان وظایف محتسب ذکر میکند که دارای اختیارات وسیعی در حوزههای مختلف اجتماعی، تجاری، بهداشتی و دینی در سطح جامعه است.
"(عمید زنجانی، 1389: 1/356) حسبه نهادی بود که بر اوضاع فرهنگی ـ اجتماعی عصر خود نیز نظارت میکرد و بخش وسیعی از کار وی را شامل میشد.
در این حوزهی بسیار گسترده، وظایف محتسب شامل نظارت بر اموری چون توجه به فرهنگ عمومی با توجه به عرف رایج در هر دوره، جلوگیری از شرابخواری، قماربازی و دیگر مباحث مربوط به اخلاق عمومی مانند زنا و لواط، جلوگیری از اختلاط مردان و زنان در مکانهای مختلف، توجه به امر ازدواج جوانان، خریدوفروش آلات موسیقی در ملأعام با توجه به آنکه در گذشته موسیقی حرام بود و استفادهکننده از آن مرتکب منکر میشد و باید مجازات میشد.
محتسب در این حوزه ناظر بر امور ذمیان در جامعه اسلامی بود که بحث درباره نوع برخورد با ایشان یعنی کسانی که اهل کتاب بودند و کسانی که کافر بودند و اصطلاح کافر حربی بر آنان اطلاق میشد با نظرات مختلف صاحبنظران و فقها در کتابهای فقهی بهطور مفصل بحث شده است.
نظارت بر حوزههای مختلف مذهبی، فرهنگی ـ اجتماعی و اقتصادی با دایره گسترده جامعه اسلامی امری دشوار بود و باید پذیرفت که یک نهاد بهتنهایی نمیتوانست نظارت درست و مستمری بر این امور داشته باشد.