چکیده:
رویکرد زاهدانه ، یکی از کهن ترین جریان های فرهنگی و اجتماعی دوره اسلامی است که چندان که باید نتوانسته خود را از سایه تصوف اسلامی بیرون کشد و ابعاد خود را آن چنان که شایسته است بشناساند . بدین منظور، این مقاله به واکاوی گوشه ای از تاریخ و فرهنگ دوره اسلامی پرداخته است. شناسایی پیوندهای زهد و تصوف و توجه به ویژگی های رویکرد زاهدانه ، که نشان دهنده سیالیت این جریان عظیم فرهنگی و اجتماعی است ، بیان می دارد که چگونه دنیاگریزی و ساده زیستی همراه با ترس از عذاب الهی به عنوان رویکرد نخستین این جنبش، آرام آرام و به اقتضای تغییرات سیاسی- اجتماعی حاکم بر جامعه، جای خود را به گفتمان اعتراضی و پویا در نقد انحراف از مبانی اسلام در دوره اموی داد . پس از این سرفصل مهم و در پاسخ به نیازهای بنیادین فکری و فرهنگی، براساس رویکرد تغییر و تکامل، شرایط برای پذیرش خصلت های عرفانی مهیا گردید .
این مقاله با روش توصیفی ابعاد و کارکردهای این جریان فرهنگی را مورد بررسی قرارداده است.
خلاصه ماشینی:
شناسایی پیوندهای زهد و تصوف و توجه به ویژگی های رویکرد زاهدانه ، کـه نـشاندهنـدة سیالیت این جریان عظیم فرهنگی و اجتماعی است ، بیان مـی دارد کـه چگونـه دنیـاگریزی و سـاده زیستی همراه با ترس از عذاب الهی به عنوان رویکرد نخستین این جنـبش ، آرام آرام و بـه اقتـضای تغییرات سیاسی - اجتماعی حاکم بر جامعه ، جای خود را به گفتمان اعتراضی و پویا در نقد انحراف از مبانی اسلام در دورة اموی داد .
(53 در توضیح این بیان کلی و برای دست یافتن به عناصری که شناخت آنها منجـر بـه شناسایی ابعادمختلف جریان زهد و جنبش زهاد خواهد شد ، به نماهای برجستة ایـن حرکت اجتماعی و فرهنگی پرداخته می شود .
«حسن بصری ، بانی مکتب و تصوف بصری است که زهد و خـوف و گریـستن و مجاهده را در طریقت ، اصل دانستند که ضـمنا عکـس العملـی بـود در برابـر دسـتگاه حاکم ظالم و مسرف ؛ چه ، بعد از شهادت حسین بن علـی - علیهمـا الـسلام- طایفـة بکائین و توابین پدید آمدند که از مخالفت با علی (ع ) و عدم همراهی با امام حـسن و امام حسین (ع ) پشیمان شده و به انتقـام از خـود و بـه گریـه و زاری پرداختنـد؛ لـذا زهدی همراه با ناله های ناشی از خوف و مجاهدت بسیار پدید آمد کـه از جنبـه هـای درونی ، انتقام از خویشتن گناهکار خود بود و در جنبة بیرونی ، منطبق با مبارزة منفی شیعیان که همراه با امامشان حضرت سجاد (ع ) آن را ادامه می دادند و این حرکت بـه طور ثابت باقی ماند...
جنبش نیرومند زهاد ، هر چند ، برابر با نیازهای اجتماعی و فرهنگی ویـژة جامعـة اسلامی پس از خلفای راشدین ، در آغاز راه و برای مبارزة منفـی بـا کـج روی هـای دورة اموی ، زهد خشک و «ریاضـات شـاقه » (غنـی ، ١٣٤٠ : ٥٦) را سـرلوحة رفتـار خود قرار داده بود ، لیکن «مبارزات درونی ...