چکیده:
هنجارگریزی، بحثی در نقد صورتگرا و یکی از نظریّههای ادبی معاصر است که مبنای آن بر پایة علم بلاغت استوار میباشد. در رویکردهای جدید زبانشناختی، نظریّهپردازان معاصر هنجارگریزی را ابزار شعرآفرینی معرّفی کردهاند و برای آن انواع گوناگونی برشمردهاند. در این میان، هنجارگریزی معنایی بیش از همه در عرصة شعر بازخورد دارد. شاعر با به کارگیری این صنعت و طولانی کردن فرایند ادراک مخاطب، پیام هنری خویش را به وی عرضه میکند، چراکه در این نوع از هنجارگریزی، بازی دالها، گریز و سیلان معنا را به دنبال دارد که باعث تعویق معنا و ایجاد خوانشهای متعدّد در ذهن مخاطب میشود. گذری بر شعر سیّاب، گرایش وی به کاربرد رمز و اسطوره را در بازپرداخت مفاهیم شعری خویش، آشکار میسازد. وی با چنین رویکردی، عناصر زیباشناختی کلام خویش را افزوده، کارکرد واژگان زبانی را رنگی مجازی بخشیده است. نمودهای بیانی علم بلاغت در شعر سیّاب، جلوههایی از هنجارگریزی معنایی هستند که نگارندگان به بررسی این عناصر در قالب دو محور جانشینی و همنشینی در قصیدة «رحل النّهار» و کارکرد آنها در بازتاب پیام شعری وی پرداختهاند و از این رهگذر، تبیین نمودهاند که بسامد بهرهمندی وی از عناصر بلاغی و طولانی کردن فرایند ادراک مخاطب، تاثیر شگرفی بر همراهی مخاطب با معانی شعری وی دارد.
خلاصه ماشینی:
این شاعران که در شمار شاعران سیاسی و مقاومت به شمار میآیند و به نوبة خود نقش بسزایی در پیشبرد شعر معاصر عربی داشتهاند، درونمایه و ویژگیهای شعری آنان همواره مورد توجه ادیبان و منتقدان عرب و غیرعرب بوده است و جنبههای مختلف شعری ایشان مورد بررسی و پژوهش قرار گرفته است، اما با توجه به اینکه بررسی هنجارگریزی در ادبیات عربی چنان که باید، جایگاه واقعی خود را نیافته است و تقریبا جز پژوهشگران اندکی به این نظریه و بازتاب آن در شعر شاعران عرب نپرداختهاند، این جستار در پی آن است تا با بررسی هنجارگریزی معنایی و تحلیل نمونههای بلاغی علم بیان در قصیدة «رحل النهار» از بدر شاکر السیاب و تبیین بسامد هر یک از این موارد، به شناختی از نقش، جایگاه، کیفیت و کمیت این عناصر و به طور کلی، مبحث هنجارگریزی در بازپرداخت معانی شعری وی دست یابد و بدین پرسش پاسخ دهد که سیاب در این قصیده از چه شیوه و اسلوبی برای طولانی کردن فرایند ادراک مخاطب و و به تفکر واداشتن او بهره برده است؟ همچنین این شاعر از کدام ابزارها برای ارائة خوانشهای متعدد به مخاطب استفاده کرده است؟ نهایت اینکه بدر شاکر السیاب در بازپرداخت تصاویر و اندیشههای شعری خود، از کدام یک از محورهای هنجارگریزی معنایی بیشتر بهره برده است؟ علاوه بر این، ضرورتی که نگارنده را بر آن داشت تا در این مختصر، به بررسی حضور ظرافتهای بلاغی در شعر سیاب و به طور خاص، در قصیدة «رحل النهار» بپردازد، این است که این شاعر معاصر، از رهگذر گرایش به رمز و اسطوره و نیز به مدد کارکرد عناصر بیانی، مفاهیم و اغراض شعری خویش را بیان میکند، اما در اغلب پژوهشهای صورت گرفته، به جنبههای هنری و بلاغی اشعار وی، توجه چندانی نشده است و بیشتر از جنبههای ادبی دیگر مورد کاوش قرار گرفته است، حال آنکه نگاهی به جنبههای بلاغی اشعار این شاعر، گویای پیوند مستحکم شعر با عناصر زیباییشناسی و مبانی هنجارگریزی میباشد و بیانگر آن است که شعر نو نیز مانند شعرکلاسیک از عناصر ادبی خالی نیست و علم بلاغت پایه و اساس آفرینشهای ادبی به حساب میآید.