چکیده:
متون حماسی فارسی یکی از انواع مهم و اثرگذار در تحقیقات ادبی است. شناخت و تصحیح دستنویسهای متروک این متون نقش تعیینکنندهای در بهتر نمایانکردن تاریخ ادبیات ایران دارد. با توجه به منابع موجود، تعدّد و تنوع حماسههای دینی بیش از دیگر وجوه حماسی دیده میشود؛ اما فقر شناخت و پژوهش در حماسههای دینی فارسی سبب شده است مشخصات و وضعیت بسیاری از این آثار ارزشمند همچنان نامعلوم باقی بماند. این جستار در پی معرفی یکی از مهمترین حماسههای دینی فارسی است. حصون السبعة یا هفت قلعه یکی از روایتهای داستانی کهن ادب عربی در سدة پنجم هجری است که نقل آن را ابوالحسن بکری برپایة محوریت مجاهدات امام علی (ع) در غزوة خیبر ترتیب داده است. این تکنگاری ویژه، نخستین روایت مستقل موجود از آزمون هفتخان در ادبیات فارسی و عربی است؛ همچنین ازنظر قدمت و سابقة پیدایش، مانند علینامه، نخستین حماسة منثور شیعی به شمار میرود که برخی از نسخههای ترجمة منثور و منظوم فارسی آن از سدة دهم هجری موجود است. نویسنده در این پژوهش با توجه به ویژگیهای برجستة حماسة هفت قلعه کوشید تا در بخش نخست، ابوالحسن بکری، ویژگیهای دوران زندگی و آثار او را معرفی کند؛ در بخش دوم نیز گزارشی از برخی جنبههای مهم روایت هفت قلعه، کردارهای پهلوانی و عیاری امام علی (ع) و چکیدهای از روایت ارائه شد. بر این اساس تا امروز امام علی (ع) دهمین شخصیتی است که هفتخانی را در ادب فارسی پشت سر گذاشته است.
خلاصه ماشینی:
او با نگاهی رادیکال، آب در هاون میکوبد و میکوشد با انتساب نامعلوم نَسَب بکری به ابوبکر، مخاطب خود را ازو بر حذر دارد: «این افسانهها را مرحوم مجلسی از کجا آورده است؟ این افسانهها را یک جا از هفت جزء کتاب الأنوار فی مولد النبیّ المختار، تألیف ابوالحسن احمد بن عبدالله البکری الأشعری نقل فرموده است.
جعفریان معتقد است چون ذهبی کتابی با عنوان الذروة فی السیرة النبویّه را در شمار تألیفات ابوالحسن بکری آورده است، باید تا پیداشدن متن عربی روایت، آن را در گروه آثار منسوب به بکری بدانیم؛ اما نگارنده پس از مطالعة هر دو روایت، بهویژه مقایسة روایت فتح خیبر در آن با هفت قلعه، به مشابهت کامل این سیرة داستانی با سیاق سخن بکری اطمینان یافت.
رسول جعفریان در کتاب منابع تاریخی اسلام با تمرکز بر موضوع متون سیرة پیامبر اکرم (ص) در فصل خوبی از این منبع با عنوان «ابوالحسن بکری و قصّهای کردن سیرة نبوی»، برای نخستینبار ابوالحسن بکری را با توجه ویژه به روایت داستانی الأنوار و نسخ آن، بهطور درخور توجهی معرفی کرده است.
چنانکه از عنوان و موضوع بیشتر روایتهای بکری برمیآید، هدف نخستین و محوری او از تصنیف و تألیف این قصهها، نشاندادن جایگاه و بلندی مرتبة امام علی (ع) در تاریخ اسلام و بهویژه در دورة پیش از امامت ایشان است؛ این وجه یکی دلایل برتری هفت قلعه بر آثاری مانند علینامه است که موضوع آن به گزارش احوال حضرت در دوران امامت ایشان منحصر است.