چکیده:
دریای خزر همواره مورد توجّه دولت و مردم ایران و حکومت های محلی مناطق شمالی ایران و اقوام و دولت روسیه بوده است. حضور فعّال سیاسی روسیه از زمان قاجار در منطقه، نشان دهنده ی علاقه و نفوذ آنان جهت بهره مندی هر چه بیشتر از دریای خزر بوده است. از این تاریخ همواره دو کشور ایران و روسیه با قراردادها و معاهدات مختلفی به دنبال تعیین رژیم حقوقی دریای خزر بودند. هدف این تحقیق، تحلیل چگونگی روند شکلگیری رژیم حقوقی کشتیرانی در دریای خزر، از ابتدای قاجاریّه تا پایان پهلوی اوّل است. در این پژوهش با توجّه به تاریخی بودن موضوع، از روش توصیفی و تحلیلی و با تکیه بر اسناد
رژیم « و مدارک آرشیوی، روزنامه ها و منابع تاریخی استفاده شده، تا به این پرسش که
حقوقی کشت یرانی در دریای خزر از ابتدای قاجاریّه تا پایان پهلوی اوّل چگونه شکل گرفته
پاسخ مناسبی دهد. »؟ و تبیین شده یافته ها و نتایج این پژوهش بیانگر آن است که رژیم حقوقی کشتیرانی در دریای خزر در اثر اهمیّت این دریا برای ساکنان مناطق جنوبی و همچنین مردم روسیه در ابعاد تا معاهده تجارت / سیاسی و اقتصادی گسترده ای از معاهده گلستان در سال 1228/1813 تا معاهده تجارت و بحرپیمایی 1336/1940 ه ق شکل گرفته است.با نفوذ سیاسی روسیه در آب های شمالی ایران، تا سالهای 1921 ایران تنها از کشتیرانی تجاری در دریای خزر بهره م یبرد و حق استفاده از کشتی جنگی را نداشت؛ ولی از این تاریخ حق نگهداری و تاسیس نیروی دریایی در دریای خزر از سوی دولت اتحاد شوروی سوسیالیستی به رسمیّت شناخته شد. در بین مفاد معاهدات و امتیازات بازرگانی و تجارت و همچنین بحرپیمایی بین دو کشور، برخی قوانین حقوقی مربوط به کشت یرانی در دریای خزر مورد توجّه دولتمردان
و شرکت های تابعه دو طرف قرار گرفت و به شکلگیری و تبیین رژیم حقوقی کشتیرانی
در دریای خزر منجر شد.
خلاصه ماشینی:
با نفوذ سیاسی روسیه در آبهای شمالی ایران، تا سالهای 1921 ایران تنها از کشتیرانی تجاری در دریای خزر بهره میبرد و حق استفاده از کشتی جنگی را نداشت؛ ولی از این تاریخ حق نگهداری و تأسیس نیروی دریایی در دریای خزر از سوی دولت اتحاد شوروی سوسیالیستی به رسمیت شناخته شد.
پژوهش حاضر با مطالعهی اسناد و مدارک موجود، تلاش میکند تصویری از پیشینهی تاریخی رژیم حقوقی دریای خزر تا قرارداد بازرگانی و بحرپیمایی 1940 بین ایران و اتحاد جماهیر شوروی ارائه و آن را مورد بررسی قرار دهد.
پرسش اساسی در این نوشتار ایناست که روند شکلگیری و تبیین رژیم حقوقی کشتیرانی در دریای خزر از ابتدای سال1813/1228 تا 1940/ 1336 چگونه بوده؟ فرضیه مطرح شده ایناست که با توجه به اهمیت کشتیرانی در دریای خزر از همان ابتدا در مناسبات بین دو کشور ایران و روسیه و بعد از انقلاب اکتبر 1917، اتحاد جماهیر شوروی تا قبل از فروپاشی، پیمانها و قراردادهای متعددی امضاء شد.
سرانجام با مذاکراتی که بین نمایندگان دو کشور به عمل آمد، ناصرالدین شاه ناچار شد برای اجرای عزم خود برای سفر به فرنگستان تکالیف روسها را که عبارت بود از آزادی کشتیرانی در مرداب انزلی و رودخانههای سواحل دریای خزر و اختیار به دولت روسیه جهت ساختن راه آهن و مواردی دیگر از این قبیل را قبول نماید(اسناد روابط ایران و روسیه ، سند شماره2103).