چکیده:
این مقاله به اخلاق دینی- عرفانی امام محمد غزالی و فیض کاشانی در احیاء علومالدین و المحجه البیضاء به صورت تحلیلی و تطبیقی و به روش کتابخانهای و اسنادی پرداخته، ضمن روشن نمودن مفهوم «دین» و «اخلاق» نزد فیض و غزالی، چهار نوع وابستگی دین و اخلاق را که عبارتانداز: وابستگی «معرفشناسانه»، «زبانشناسانه»، «وجودشناسانه» و «روانشناسانه» در این دو اثر استنباط و استخراج و تبیین کرده است و سرانجام رویکردهای اخلاقی حاکم بر این دو متن را ذیل سه عنوان «اخلاق فلسفی»، «اخلاق نقلی» و «اخلاق عرفانی» به بحث گذاشته و اشتراک و تمایز فیض و غزالی در اخلاق فضیلت گرای عرفانی و نیز شیوة تهذیب احیاء علومالدین را روشن ساخته است. آخرتاندیشی و باطنبینی افعال انسانی از آموزههای مهم فیض و غزالی در اخلاق عرفانی است.
خلاصه ماشینی:
برای دست یابی به این هدف، ابتدا مفهوم «دین» و «اخلاق» را نزد این دو متفکر اسلامی روشن میسازیم و به دلیل وابستگی اخلاقی به دین در احیاءعلومالدین و المحجه البیضاء چهار نوع رابطه و نسبت «معرفت شناسانه»، «زبان شناسانه»، «وجود شناسانه و هنجاری» و « روان شناسانه » که حاکم بر این دو متن است، در حد لازم میسنجیم و نشان میدهیم و در پی آن به سه رویکرد ترکیبی اخلاق دینی غزالی و فیض، یعنی رویکرد فلسفی- شرعی، نقلی و عرفانی خواهیم پرداخت تا زوایای نظام اخلاقی آن دو در این دو کتاب روشن گردد.
» (فیض، 1389، ج1: 124؛ غزالی، 1386، ج1: 53) 4-1 وابستگی معرفت شناختی اخلاق به دین مقصود از وابستگی معرفت شناختی اخلاق به دین در احیاءعلومالدین و المحجه البیضاء چنین است: شناخت گزارهها یا احکام اخلاقی و پی بردن به حجیت معرفت شناختی وصدق وکذب آنها وابسته به وحی و نقل و باورهای کلامی است؛ یعنی فیض و غزالی در شناخت گزارهها و فضایل و رذایل اخلاقی، همواره سخن خود رابه وحی و مأثورات دینی مستند میسازند این نوع وابستگی ریشه در وابستگی «وجود شناختی یا هنجاری» دارد که پیش از این بیان کردیم: «وابستگی وجود شناختی یا هنجاری اخلاق به دین وابستگی معرفت شناسانه رادرپی خواهد داشت یعنی اگر هنجارها وارزشهای اخلاقی وجود وتحقق خود مرهون اراده یا امرونهی خدای شارع باشند، شناخت و توجیه باورها و داوریهای اخلاقی و تعیین مصداق خوبی و بدی یا درستی و نادرستی متوقف بر شناخت امر و نهی خدای شارع میشود.
(ابن خلدون، 1388، ج 2: 884) مقصود نگارنده از اخلاق نقلی فیض و غزالی یعنی این که آن دو، اساس کار خود را در توجیه و تحلیل و تفسیر و بیان فضایل و رذایل اخلاقی در سراسر کتاب احیاءعلومالدین و المحجه البیضاء بر آیات و روایات و احادیث پیامبر (ص) بنا نهاده اند؛ البته با دو درک متفاوت شیعی و سنی.