چکیده:
لای زنگان روستایی کوهستانی با آب و هوایی نیمه سردسیری، از توابع داراب استان فارس است. گویشوران این روستا به گویشی نیمه لری سخن می گویند. نگارنده در جستار پیشرو به صورت میدانی از راه مصاحبه و گفتوگو با گویشوران این خطه، به گردآوری و ثبت و ضبط برخی چیستان های لایزنگانی پرداخته، سپس آنها را با توجه به ژرف ساختشان، طبقه بندیِ موضوعی کرده است. این جستار نتایج بسیاری در پی داشت؛ به عنوان مثال: 1- اغلب چیستانهای این روستا دربرگیرندۀ علوم و معارف بشری است که هدف غایی در آنها تعلیم و آموزش به نوجوانها و جوانان است. از میان این گروه از چیستان ها به آموزش مسایل دینی توجه بیشتری شده است. 2-با توجه به موقعیت جغرافیایی و فرهنگ مردم این روستا، در بسیاری از چیستان های این گویش، عناصر بومی این روستا بسیار پویاست. 3-چیستان های منظومی که در این گویش به کار می روند از سایر گویش ها و لهجه ها به این گویش راه یافته اند. 4-ساختار و چینش واژه ها در برخی از چیستان های این روستا به گونه ای است که در نگاه اول توهین و ناسزا به نظر می رسند اما با آشکار شدن پاسخ، این گمان برطرف میشود.
Layzangan is a mountainous village with semi-cold climate of Darab suburb located in Fars province and their inhabitants speak with somehow Luri dialect. In the following research, the author has collected and recorded riddles of Layzangani dialect via field interview and discussion and he has classified them according to their deep structures. This study had a great number of results including the following: (1) the majority of the riddles include educational and human sciences, with the ultimate goal of educating teenagers and young adults and among this group of riddles more attention had been paid to religious issues.<br /> (2) According to the geographical location and culture of the people in this village, the native elements had a very dynamic role in many riddles of this dialect (3) The lyrical riddles used in this dialect came from other dialects and accents (4) The structure and arrangement of words in some riddles of this village seemed to be offensive at the first glance; however, when the essence was unfolded, this suspicion was resolved.
خلاصه ماشینی:
از فرهنگ ایران باستان، چیستانهایی به صورت مکتوب به ما رسیده است (نک: ذوالفقاری، 1392: 97) از میان قدما کسی که تعریفی از چیستان یا لُغز به دست داده است شمس قیس رازی در کتاب المعجم فی معاییر اشعار العجم است: «لغز آن است که معنیای از معانی در کسوت عبارتی مشکل متشابه به طریق سؤال بپرسند و از این جهت در خراسان آن را چیست آن خوانند.
ج) به کار بردن جواب چیستان در لابهلای چیستان؛ مانند: چیه که دو در هوا، چار در زمین، ای خر بُزه؟ boz-e či-ye ke do dar havâ čâ:r dar zamin ey xar برگردان: چیست که دو در هوا، چهار در زمین، ای خر، بز است؟ جواب این چیستان «بز» است.
نمونههایی از چیستانهای این گروه: 1- چیه که کولینِهیْ سُوْزِ غَرغَشی، سرِش اَ شی، نمیریزه؟ برگردان: چیست که کوزۀ روغنِ سبز رنگِ محکم، سر آن پایین است اما نمیریزد؟ جواب: پستان گوسفند.
این چیستان در فرهنگ مردم یزد نیز به صورت «دو در هوا، چار در زمین، ای خر بُزه» به کار میرود (دانایی، 1391: 61) 4- چیه که سر قُطین، ثمر قُطین، دو رنگ دُاریم، تو یَیْ قُطین؟ či-ye ke sar qotin, samar qotin, do rang dɔr-im, to yay qotin?
این چیستان در فرهنگ مردم یزد نیز کاربرد دارد: «زردم، زبرم، کلاه سبزی به سرم، زیر زمین معتبرم؟»(دانایی، 1391: 62) 2- چیه که درخت سبز زیبا خذا نی آفریده؟ či-ye ke deraxt-e sabz-e zi:bâ xoδâ ney â:fari:δ-e?
چیستانهای منظومِ غیر بومی این دسته از چیستانها که به زبان رسمی هستند، متعلق به گویش لایزنگانی نیستند اما بسیاری از گویشوران این روستا آنها را نقل میکنند.