چکیده:
این مقاله، معیار بحث فقهی را در مواجهه با هنر بررسی کرده است. نویسنده با تفکیک بحث به سه حوزه «هنرمند»، «مخاطب» و «متن اثر» معیار مواجهه فقهی با هر حوزه را بهطور جداگانه بحث کرده است.
وی در بخش مربوط به آفرینشگر اثر هنری، قصد و نیّت هنرمند را معیار بحث میداند و در دو شقّ «همراستا بودن قصد با نوع تاثیر» و «همراستا نبودن قصد با نوع تاثیر» پیش میرود. بدین ترتیب در شقّ نخست و با استناد به برخی روایات و سیره معصومان، به احکام استحباب و کراهت (در فروض مختلف) رسیده است؛ اما شقّ دوم را ذیل عناوین تجرّی و انقیاد برده و نتیجه را به قول مختار در عنوانهای مذکور وانهاده است.
مقاله در بخش مربوط به مخاطبان آثار هنری، نوع تاثیر محصول را معیار بحث قرار داده است و با توجّه به نصوص دینی، شرایط مرجّحیت و ممنوعیت تخاطب با آثار مختلف را مطرح کرده است. همچنین در مصادیقی که شاهد هیچگونه تاثیر دینی و اخلاقی (مثبت یا منفی) نیستیم، چیستی لهو و عدم مصداقیت آن در مطلق سرگرمی و لذّت زیباییشناختی را پیش کشیده و به اباحه بالمعنی الاخص رسیده است.
در انتها و در بخش مربوط به متن اثر هنری نیز مناط حمایت یا ممنوعیت انتشار آثار را با توجّه به تزاحم در شرایط مختلف و زبان خاص هنر (که متفاوت از زبان کتاب و سخنرانی است)، بررسی کرده است و حکم آن را هم مختصّ به حکومت دینی یا اولیاء دین (و نه آحاد مکلّفان) دانسته است.
خلاصه ماشینی:
این مانیفستها، هرچند ممکن الوقوع بوده و بلکه پیروان فراوانی نیز داشته و دارد، اما در بحث ما، نیّت و انگیزه شخص هنرمند، جدا از نوع تأثیرگذاری اثر او بر مخاطبان لحاظ میشود و معمولاً آثار هنری - مستقلّ از قصد آفرینشگر - کارکرد ترویجی خود را دارند.
ما دراینباره البته نیازمند نص خاص هم نیستیم؛ چراکه مواجهه و تخاطب با آثار هنری مؤثر در تقویت عواطف معنوی یا افکار دینی، ازجمله راهها و مصادیق تحکیم ایمان است که واضح المطلوبیۀ عند الشّارع و مأمورٌبه مِن المولی است؛ بنابراین در مجموع به نظر میرسد مخاطب با آثار هنری، اگر هیچگونه تأثیرگذاری اخلاقی و دینی (در جهت مثبت و منفی) نداشته باشد، مشمول اباحه بالمعنی الاخص خواهد بود؛ هرچند امکان قول به استحباب دربارۀ آن نیز – به دلیل مطلوبیت ادراک و مواجهه با امر زیبا – وجود دارد؛ اما اگر آثار هنری دارای تأثیرگذاری اخلاقی و دینی باشند، حکم تخاطب و مواجهه با این آثار نیز بهحسب نوع تأثیرگذاری آنها، از کراهت و حرمت تا استحباب و وجوب، قابل تغییر خواهد بود.
در اینگونه موارد، هر سه جنبه بحث (آفرینشگر، مخاطب، متن اثر) میتواند مصداق بررسی واقع شود؛ اما به نظر میرسد در هر سه جنبه، حکم واحدی خواهیم داشت؛ بدین ترتیب که اگر بخشهای مروّج افکار یا گرایشهای ضد دینی، در حدّ ترویج محتواها و احساسات حرام (در نوع مخاطبان) باشد، تولید و مشاهده و اجازه نشر آنهم برای سینماگر و مخاطب و حکومت اسلامی، اشکال دارد.