چکیده:
صفویان نخستین سلسله حکومتی ایران بودند که توانستند ترکیبی پررنگ و نتیجهبخش بین تصوف و تشیع ایجاد نموده و شالوده حکومت خود را بر آن قرار دهند. در پیدایش و قدرتیابی صفویه، علاوه بر تشیع و تصوف و پیوند آن دو، مسالة آناتولی، خانقاه اردبیل و قزلباشان نقش موثری داشت. صفویان قبل از آنکه باورهای شیعی را در خدمت اهداف سیاسی خود گیرند و گرایشهای سیاسی از خود نشان دهند، در عالم تصوف سیر میکردند. قزلباشان که در ابتدا مترادف با صوفی بودند، در تثبیت حکومت صفوی نقش اساسی ایفا نمودند و نفوذ همهجانبهای در حکومت صفویه داشتند که با ورود علمای جبلعامل در عصر طهماسب یکم، رابطه مریدی و مرادی به رابطة شرعی بدل گردید و از نفوذ صوفیان کاسته شد و در نتیجه، درگیری بین اهل طریقت و شریعت آغاز گردید که در عهد شاهان صفوی تا حدی محسوس نبود، اما بعدها روند تصوفزدایی شدت گرفت و حتی تعداد زیادی از صوفیان، نفی بلد شدند که علل این درگیری را در عملکرد صوفیان میتوان جستوجو کرد. در این پژوهش، برآنیم تا با روش تاریخی و توصیفی ـ تحلیلی، ابعاد این مساله را واکاوی کنیم.
خلاصه ماشینی:
گفته ميشود که يکي از شواهد تاريخي ارتباط عرفان و تشيع، اين است که چون صفويه به قدرت رسيدند، تشيع را که عمدتاً تصوف زمينه رشد آن را در ايران، بهخصوص از اوايل قرن هفتم، فراهم آورده بود، مذهب رسمي اعلام کردند.
اين جنبش بيشتر سياسي بود تا مذهبي و صوفيانه؛ اما نمونه جالبي بود از بهترين روش دست يافتن به قدرت به شيوة ايراني که به عنوان يک نمونه بارز، بيانگر همه نهضتهاي ايراني عليه اعراب و بيگانگان ديگر است و به روشني نشان ميدهد که داعيهداران ايراني، فقط از طريق تصوف و ولايت ميتوانستند اذهان مردم را متوجه خود سازند.
(الشيبي، 1374، ص400-401) در حقيقت عنصر تشيع که پايگاه اصلي حکومت صفوي بود و با آنکه اتکاي بر آن ايران را از جامعه اسلامي متشکل از ممالک مجاور جدا کرد، برخلاف آنچه توينبي مورخ انگليسي ميگويد، از اين بابت لطمهاي به جنبة معنوي اين جامعه وارد نيامد؛ اما اتحاد تشيع و تصوف که در آغاز کار به ايجاد و بسط حکومت صفوي کمک کرد، در عمل مدت زيادي نتوانست دوام بياورد؛ اتحادي هم که در آغاز و مخصوصاً مقارن ظهور شاهاسماعيل بلکه در خروج شيخحيدر و حتي جنيد حاصل شد، در واقع از آن جهت بود که تشيع در نزد پيروان آنها به رغم آنکه در ظاهر و به صورت رسمي مذهب شيعه دوازدهامامي اعلام ميشد، صبغهاي از عقايد غلات شيعه را همراه داشت و مريدان، تجسم الوهيت را در وجود مرشد کامل صفوي ميديدند.