چکیده:
پدیده زیارت شهرهای مقدس عراق در دوره قاجاریه، به عنوان یکی از نقاط اتصال جامعه ایران و عثمانی تلقی میگشت. اگرچه این پدیده تا پیش از دوره قاجار، با ابعاد فرهنگی اجتماعی و اقتصادی خود همچنان وجود داشت، در این دوره تحت تاثیر برخی عوامل نظیر افزایش تعداد زوار، رواج مناسبات دیپلماتیک میان دولتها و نیز تحولات منطقهای، ابعاد سیاسی نیز به خود گرفت و به مسالهای پیچیده و تاثیرگزار در روابط ایران و عثمانی تبدیل شد. قرار گرفتن عراق شیعه در داخل مرزهای دولت عثمانی و همسایگی این خطه با دولت و جامعه شیعی ایران که سالانه هزاران نفر از اتباع آن برای زیارت اماکن مقدسه عراق راهی آنجا میشدند، پیامدهای سیاسی ـ اجتماعی فروانی را بهوجود میآورد و چالشهایی را در مناسبات سیاسی دولتین ایجاد میکرد. موضوع بدرفتاری ماموران محلی عثمانی ـ که چندان هم فرمانبری از بابعالی نداشتند ـ با زوار، از عوامل همیشگی نارضایتی دولت و جامعه ایران از عثمانیها بود که در این زمینه تلاشهای دیپلماتیک متعددی برای رفع این مساله صورت گرفت. موضوع مقاله حاضر، پرداختن به ابعاد مساله زیارت عتبات عالیات و چگونگی تاثیر آن در مناسبات سیاسی دولتهای ایران و عثمانی در عصر قاجار با تکیه بر اسناد و گزارشهای عثمانی است.
خلاصه ماشینی:
(اختر، 1295ق، ش23) در اين ميان بيش از هرچيز رفتارهاي مأموران عثماني در عراق، موضوع زيارت ايرانيان را تحت تأثير قرار ميداد و پيامدهاي سياسي پردامنهاي را در روابط ميان دولتين فراهم ميآورد؛ بهطوريکه يکي از موضوعات مهم مناسبات سياسي ايران و عثماني در دوره قاجار و مندرج در معاهدهنامههاي منعقده، علاوه بر مسائل مرزي، مسأله بدرفتاري عمال عثماني ولايت بغداد با زوار بود که تا پايان دوره قاجار، همواره به عنوان يکي از زمينههاي مورد اختلاف با ابعاد سياسي، اجتماعي و فرهنگي باقي ماند.
(بايگاني سازمان اسناد ملي ايران، ز، آ1آ596، پرونده: 296000465) در هر صورت، يکي از موارد جدي اختلاف ميان دولتين ايران و عثماني که از سالهاي آغازين قرن نوزدهم، باعث دلمشغولي دولتمردان دو کشور ميشد، مسأله رفتار مأموران مرزي و دولتي عثماني با زائران و اتباع ايراني ساکن عتبات عاليات و نيز جنازههاي حملشده به آنجا بود.
(بايگاني مرکز اسناد و ديپلماسي وزارت امور خارجه، 1256ق، کارتن 14، پرونده 185) دوباره اندکي بعد محمدحسينخان کارپرداز ايران، نامهاي به احمد چلبي سفير استانبول در ايران نوشت و از رفتار ناشايست اعراب، اکراد و عشاير مستقر در عثماني با زوار ايراني شکايت کرد و از ارکان دولت عثماني درخواست رسيدگي به مسأله را نمود.
اسناد آرشيوي ايران و عثماني، مملو است از گزارشهاي اهداي پول و نذورات ايرانيها براي احداث راه، بيمارستان، پل و بناهايي براي آسايش و رفاه حال زوار ايراني عازم عراق در عتبات عاليات يا مسير منتهي به آنجا.