چکیده:
مطالعات مسائل اجتماعی در ایران، بر موقعیت امروز تمرکز دارد و به دلایل مختلف از رهیافتهای تاریخی به دور مانده است. از سده 13/19 در اثر تماسهای گسترده ایران با غرب، بسیاری مسائل اجتماعی کلان اجتماعی به وجود آمده و برخی از آنها، در تولید ساختارها و مناسبات اجتماعی نقشی سرنوشتساز ایفا کردند، ازاینرو فهم همه جانبه مسائل کلان اجتماعی امروزی نیازمند درک پیچیدگیها و تطور مسائل تاریخی تا به امروز است اما نیل به این امر کار دشواری است؛ چراکه در چگونگی شناسایی و وصف مسئلههای تاریخی هر دوره، به شدت تحت تاثیر نظام اندیشهای قدرت سیاسی و اجتماعی زمانه خود قرار دارد. در این پژوهش با تکیه بر یک سنخ منبع، حاوی دادههای منحصر به فرد از چالشها و مسائل اوایل سده 14/20 ایران، مقولهبندی از مسائل اجتماعی ارائه میشود. اسناد بایگانی دیوان عدلیه اعظم بنا به ماهیت حقوقی و قضایی آن، مجموعهای از دادههایی را به دست میدهد که به این پرسش پاسخ خواهد داد که در دوره مورد نظر چه مسائل کلان اجتماعی وجود داشت؟ این پژوهش با روش و رویکرد تحلیل دادهها به شیوه کیفی و استخراج دادهها و مقولهبندی آنها از متون مورد نظر، انجام شد و در این مرحله تمرکز بر شناسایی و مقولهبندی مسائل کلان اجتماعی بود. تحقیق نشان داد چالشهای اقتصادی و حقوقی ـ قضایی، اصلیترین مسائل کلان اجتماعی در جامعه ایران در آغاز سده 14/20 بود.
خلاصه ماشینی:
اسناد بایگانی دیوان عدلیه اعظم بنا به ماهیت حقوقی و قضایی آن ، مجموعه ای از داده هایی را به دست میدهد که به این پرسش پاسخ خواهد داد که در دوره مورد نظر چه مسائل کلان اجتماعی وجود داشت ؟ این پژوهش با روش و رویکرد تحلیل داده ها به شیوه کیفی و استخراج داده ها و مقوله بندی آن ها از متون مورد نظر، انجام شد و در این مرحله تمرکز بر شناسایی و مقوله بندی مسائل کلان اجتماعی بود.
تاریخ اسناد از ١٩ شهر محرم ١٣٢٢ ق الی ٢٢ ذی الحجه ١٣٢٢ ق و سوابق گردش یک سال امور اداره های دیوان مربوط است و از این رو اطلاعات منسجمی در باب شمار مراجعات ، ماهیت حقوقی دعاوی طرح شده در دیوان عدلیۀ اعظم و نیز فرآیند گردش امور اسنادی و قضایی در آن تشکیلات در بازه زمانی مورد نظر به دست میدهد.
ناگفته پیدا است جدای از بهره ای که این داده ها برای مطالعه حاضر دارد، امکان مطالعات فراتر در زمینه های بررسی ماهیت دعاوی، سنخ شناسی چالش های حقوقی و قضایی، بازشناسی رویه های دادرسی در محاکم شرع و آراء مجتهدان بزرگ تهران در باب مسائل مطرح شده ، از خلال اسناد فراهم میشود.
چالش ها و مسائل مربوط به مالیات گیری ساماندهی امور مالیاتی در دیوان استیفا و مالیه بود و در نهایت موضوع به صدراعظم و وزیر مالیه ارجاع و رسیدگی میشد؛ اما برخی مسائل سیاسی و اجتماعی و مالی در رابطه با چگونگی محاسبه و أخذ مالیات ها، زیاده ستانی، خطاکاری های حکام و نظایر این ها وجود داشت که به ناگزیر در نزد مقامات طرح و پیگیری شده است .