چکیده:
ایجاد سازمانهای کشوری و تشکیلات منظم اداری، از ویژگیهای تمدن ایرانی است. در این میان، آرشیو سابقهای دیرینه دارد و هسته اصلی این تشکیلات محسوب میشود. سنت آرشیو در تشکیلات اداری ایران باستان و دوره اسلامی به صورت مستمر ادامه یافته است و بالطبع بخشی مهم از اسناد و مدارک دولتی مربوط به روابط خارجی بوده است. در دوره صفویه با گسترش روابط خارجی، تشکیلات نوینی شکل گرفت که گزارش نمایندگان سیاسی با دول دیگر در آن جمعآوری میشد. بعد از آن در دوره قاجار با تشکیل وزارت خارجه، آرشیو مدارک مربوط به آن اهمیت بیشتری یافت و گردآوری اسناد روابط خارجی نظم بیشتری پیدا کرد. این روند در دوره ناصرالدین شاه با گسترش روابط خارجی به اوج رسید. در تشکیلات نوین دولتی سال ۱۲۹۸ق./۱۸۸۱م. آرشیو یکی از بخشهای مهم پنجگانه وزارت خارجه محسوب میشد؛ به همین دلیل در سال ۱۳۱۶ق./۱۸۹۹م. آرشیو وزارت خارجه، اولین بایگانی دولتی بود که طبق شیوههای نوین غرب، انتظام یافت و از این حیث، الگوی سایر وزارتخانهها شد. این پیشتازی در دوره پهلوی نیز استمرار پیدا کرد.
خلاصه ماشینی:
سنت آرشيو در تشکيلات اداري ايران باستان و دورة اسلامي به صورت مستمر ادامه يافتـه است و بالطبع بخشي مهم از اسناد و مدارک دولتي مربوط به روابط خارجي بوده اسـت .
بعد از آن در دورة قاجار بـا تشـکيل وزارت خارجه ، آرشيو مدارک مربوط به آن اهميت بيشتري يافت و گردآوري اسناد روابط خـارجي نظم بيشتري پيدا کرد.
در اين دوره تشکيلات وزارت خارجه و به طور کلي سازمان هاي کشوري تقليدي از دورة صفويه بود که صدراعظم ؛ يعني شخص دوم کشور بعد از شاه ، مسئول مذاکرات خارجي بود و مجلس نويس ، نوشته ها و اسناد را بايگاني ميکرد؛ اما در اين دوره به دليل جنگ هـاي مکـرر، نبودن پادشاه در يک مکان ثابت و شورش هاي داخلـي، روابـط خـارجي، ماننـد دورة صـفويه توسعه نيافت .
بدين ترتيب سنت استمراريافتۀ کهن ايرانـي در تشـکيلات اداري در دورة اسـلامي هـم ادامه يافت که بخش مهمي از آن آرشيو بود و در اين ميان اسناد و مدارک مربوط بـه روابـط خارجي جايگاه ويژه اي داشت .
همان گونه که بيان شـد در دورة صـفويه (کـه طرحـي نـو در تشکيلات اداري ايران بود) با توجه بـه گسـترش روابـط خـارجي، تشـکيلات جديـدي بـراي نگهداري اسناد امور خارجه به وجود آمد که هفتاد سال بعد در دوره هاي سلسله افشار و زنـد ادامه يافت .
بخش مهم اين قسمت : "مرکز اسـناد و خـدمات پژوهشـي" اسـت کـه داراي دو اداره و ساختار است : ١- اداره آرشيو و پژوهش اسناد ٢- کتابخانه تخصصي اداره آرشيو، سي ميليون برگ سند ارزشمند تاريخي به شرح ذيل دارد .