چکیده:
نقش انسان به طور مستقیم و غیر مستقیم، میزان آب و رسوب ورودی به رودخانه ها را تغییر داده و منجر به تغییر ژئومتری مجرا مانند تغییر عرض و عمق رودخانه میشود. در این تحقیق با استفاده از نقشه برداری میدانی مسیر رودخانه لیقوان و مدل HEC-RAS، تغییرات مورفولوژیکی رودخانه لیقوان و نقش انسان در این تغییرات مورد مطالعه قرار گرفت. نتایج نشان داد که روند سیستماتیکی بین متغیرهای مورفولوژیکی و فاصله از پایین دست رودخانه وجود ندارد به طوری که عرض، عمق، نسبت عرض به عمق، سطح مقطع پر و دبی به طور سیستماتیک به طرف پایین دست جریان افزایش نیافته است که نشان دهنده تاثیر عوامل غیر طبیعی (نظیر مداخلات انسانی) در تغییر مورفولوژی مجرا در کنار عوامل طبیعی است. تغییرات عرض و عمق در مقاطع مختلف رودخانه متفاوت بوده به طوری که تعدادی از تغییرات در عرض مجرا در اثر کانالیزه کردن مسیر رودخانه (مقاطع 2، 6، 8 و 12) قابل مشاهده است همچنین تغییرات عرض و عمق مجرا در سایر مقاطع نظیر مقاطع 4 و 5 در اثر افزایش زمین های کشاورزی و گسترش خانه سازی و ویلا سازی در حریم رودخانه بوده است. همچنین تغییرات مورفولوژیکی مجرا طی دهه اخیر نیز نشان میدهد که فرایند غالب در بازه مورد مطالعه، حفر و باریک شدن مجرا میباشد. تنها در بعضی مقاطع، رسوبگذاری مشاهده شده که این مقاطع در بالادست بازه مورد مطالعه قرار گرفتهاند و در بقیه مقاطع فرآیند حفر غالب بوده است. در مجموع در مجرای رودخانه لیقوان چای فرآیند حفر (بیش از 1 متر) و باریک شدن (بیش از 18 متر) غالب است هر چند در مقاطعی نظیر 9 و 10 مجرا عریض شده و در مقاطع 1، 2، 3، 5 و 7 رسوبگذاری اندکی مشاهده می شود. همه این تغییرات نشان داد که در تغییرات مجرای رودخانه لیقوان، در کنار عوامل طبیعی (افزایش دبی حداکثر)، نقش عوامل انسانی (کانالیزه کردن مجرا و تغییر کاربری حریم رودخانه) تاثیر بسزایی داشته است.
Human role alter the amount of water and sediment inputs to rivers, directly and indirectly and leading to changes in channel geometry, such as changing the width and depth of the river. In this study was investigated channel morphology changes of Lighvan river by using surveys and field studies of Lighvan River, HEC-RAS model and changing river morphology of Lighvan and the human role in it were studied. Results show that there are not any systematic trends between morphological parameters and distance from downstream of river so that width, depth, width/depth ratio, bankfull area and discharge have not increased systematically towards downstream that shows beside of natural factors, unnatural factors such as human interventions were important in channel morphology changes. Changes of width and depth of the river in different cross- sections varies so that the number of changes in the channel width is visible by channelization (eg in sections 2, 6, 8 and 12) also changes of channel width and depth in other cross-sections such as cross-sections 4 and 5 is due to increasing agriculture lands and housing in river front. Also channel morphological changes during the past decade indicate that the dominant process in the studied reach was incision and narrowing of the channel. Only in some sections, aggradation occurred in upstream and in other sections, incision is the dominant process. In general, incision (over 1 m) and narrowing (over 18 meters) are dominate in Lighvan Chai river, though the channel has been widening at some sections such as 9 and 10 and little aggradation in sections 1, 2, 3, 5 and 7. All these changes indicate that, along with the natural factors (increasing the maximum discharge), the role of human factors (channelization and riverfront land use changes) has a significant impact in the Lighvan river channel changes.
خلاصه ماشینی:
در واقع به طور طبیعی، تعدیل چشم انداز توسط عوامل کنترلی ١٠ درونی مانند شیب ، توپوگرافی و نوع رسوبات و عوامل کنترلی بیرونی مانند تغییر اقلیم ، تغییر در موجودی رسوب و تغییرات در پوشش گیاهی است این تغییرات از روی شواهدی قابل تشخیص است که عبارتند از: ١- مشاهدات مستقیم (مشاهده فرسایش ساحلی، پاسخ رودخانه به 7- Incision 8- Aggradation 9- Schumm 10- Conrolling factors وقایع سیلابی و تعدیل رودخانه ) ٢- ثبت تاریخی (نقشه های قدیمی و عکس های هوایی)، ٣- شواهد رسوب شناسی، ٤-تکنیک های سن یابی ٥- استدلال استنتاجی (جایگزینی فضا به جای زمان ) (بریرلی و فریرز١١، ٢٠٠٥: ١٨٨- ١٨٦)؛ اما همیشه تفسیر تغییرات مجرا آسان نیست چون نیازمند تجزیه وتحلیل کمی مورفولوژی مجرا و فاکتورهای کنترلی طبیعی و انسانی و تشخیص رابطه بین تغییرات مجرا و فاکتورهای کنترلی است (زیلیانی و سورین ١٢، ٢٠١٢: ١٠٤).
در مقطع شماره ٢ نیز عرض مجرا ١١/١ متر و عمق متوسط ٠/٦٥ متر میباشد که هم عرض و هم عمق نسبت به مقطع بالادست افزایش یافته است هر چند که کاربری 44- Wohl اطراف این مقطع از نوع اراضی مسکونی روستای لیقوان میباشد و مجرای رودخانه در کرانه چپ با سنگ چین محدود شده و در بستر پشته ای از رسوب و نخاله ناشی از فعالیت های انسانی مشاهده میشود اما این مقطع در محل اتصال شاخه فرعی بارالی چای قرار گرفته لذا دبی بیش تری وارد این قسمت شده لذا عرض و عمق نسبت به مقطع شماره ١ بیش تر است .