چکیده:
فرضیه، حدسی دربارة روابط بین متغیرهاست که اگر به درجة اعتبار برسد، تبدیل به نظریه میشود. ضرورت، جایگاه، ویژگیها و انواع فرضیه، محل بحث اندیشمندان است. در مکتب اقتصادی اسلام ـ که شهید صدر از آن به مذهب تعبیر میکند و برنامة کلی سعادت اقتصادی را در خود دارد ـ نیز ضرورت فرضیه، ویژگیها و انواع آن نیاز به بررسی دارد. این تحقیق، به روش توصیفی- تحلیلی به بررسی نقش فرضیه در کشف مذهب اقتصادی با تکیه بر دیدگاههای شهید صدر میپردازد. یافتههای تحقیق نشان میدهد که طرح فرضیه در فقه جایگاه اساسی دارد و قابل چشمپوشی نیست. در مذهب اقتصادی اسلام نیز فرضیه ضرورت دارد. بر اساس دیدگاه شهید صدر، در کشف مستقیم، فرضیه طی پنج مرحلة تجمیع، تفکیک، ترجیح، تدوین و ترکیب احکام شرعی به دست میآید. در کشف معکوس، فرضیه از مفاهیم اسلامی به دست میآید. این فرضیات، گزارههایی باثبات، کلی، راهبردی و غیرانفعالی در برابر رفتار افراد است که از سنخ ساختارهایی چون نظریة توزیع و تولید، راهبردهایی چون تنوع مالکیت، و اهدافی چون عدالت اجتماعی (اقتصادی) است.
خلاصه ماشینی:
نظریات مذهبی، طبق تعبیر شهید صدر، گزارههایی است که از سوی منظومههای فکری گوناگون برای حل مشکلات اقتصادی زندگی در سطح کلی پیشنهاد میشود؛ یعنی هدف نهایی اقتصاد اسلامی، راههای اساسی رسیدن به این هدف و وسایل مورد نیاز برای حرکت در این مسیر و رسیدن به آن هدف، مطرح ميگردد.
طبق نظر شهید صدر، در اقتصاد سرمایهداری، قوانین مبتنی بر دیدگاههای مذهبی شکل گرفته و ایجاد شده است؛ درحالیکه در اقتصاد اسلامی، نظریهپرداز اسلامی باید مذهب را از بررسی قوانین و لوازم آن کشف کند (همان، ص431)؛ زیرا اقتصاددان مسلمان، نظریة مذهبی را از خلال عملکرد شریعت در صدر اسلام از دو منبع «احکام» و «سیاستها»ی اقتصادی معصومان( بهدست میآورد.
اگرچه بحث از جایگاه فرضیه در انواع نظریات اقتصاد اسلامی قابل طرح است، دغدغة این تحقیق، نمایش دادن جایگاه فرضیه در مذهب اقتصادی اسلام است.
همچنین در پایاننامة بررسی و تحلیل جایگاه استقرا در روش شهید صدر در اقتصاد اسلامی، به مراحل کشف نظریه در مذهب اقتصادی اسلام پرداخته است (همان، 1393، ص34-38).
تحقق این هدف دو پیششرط دارد: یک، تعریف فرضیه و تبیین جایگاه و ضرورت آن؛ دو، تبیین نسبت فرضیه (و نظریه) با فقه بهعنوان منبع و روش کشف نظریات مذهبی در اقتصاد اسلامی.
4. فرضیه در «مذهب اقتصادی اسلام» با توجه به شناختی که از مفهوم فرضیه ایجاد شد، فرضیه در مذهب اقتصاد هنجاری اسلامی را میتوان حدس یا گمان اندیشمندانهای دانست که دربارة ماهیت، چگونگی و روابط بین پدیدهها و متغیرهای اقتصادی مذهبی در اندیشة اسلامی مطرح میشود و محقق را در تشخیص نزدیکترین و محتملترین راه برای کشف نظریات مذهبی اسلام در حوزة اقتصاد کمک میکند.