چکیده:
جمالی تبریزی از شاعران گمنام خمسهپرداز سدههای هشتم و نهم هجری است. از این شاعر ناکام خمسهای مشتمل بر پنج منظومه به نامهای «تحفةالابرار»، «مهرونگار«، «محزون و محبوب»، «هفت اورنگ» و «انوشنگنامه» باقی مانده که یگانه نسخۀ شناختهشدۀ آن در موزۀ بریتانیا نگهداری میشود. تعداد ابیات باقی مانده در این نسخه 19648 بیت است. جمالی همّت خود را مصروف تقلید از روش خمسۀ نظامی گنجوی کرده، با این تفاوت که زبان او در این خمسه ساده و بی پیرایه است. از زندگی و احوالات شخصی شاعر جز این خمسه در هیچ منبع شناختهشدهای، اطلاعی به دست نمیآید. او چهار منظومۀ اول خمسۀ خود را به امیران تیموری و منظومۀ آخر خود را به یکی از امرای قراقویونلو تقدیم کرد؛ امّا نتوانست مقبولیّتی در نظر ایشان پیدا کند. این عدم مقبولیّت، دلیل اصلی ناشناختگی و به حاشیه رانده شدن خمسۀ او بوده است. در این پژوهش، کوشیدهایم با جستجو در «خمسۀ جمالی تبریزی» به اطلاعاتی دربارۀ شاعر آن دست یافته و ضمن ترسیم طرحی از زندگی و احوال او، منظومههای وی را نیز معرّفی کنیم.
خلاصه ماشینی:
شاعر در منظومۀ مهر و نگار خطاب بـه فرزندان خود، اينگونه در باب برادر بزرگشان سخن ميگويد: گـــــه و بيگـــــاه آقـــــاي شـــــما را بســــي گفــــتم نهــــان و آشــــکارا کــــه اي نوبــــاوة بــــاغ دل مــــن نخســــتين ميــــوة آب و گــــل مــــن عنــان خــود بــه دســت خــود نگــه دار دل خــــود را ز ديــــو و دد نگــــه دار ز مــن نشــنود، اکنــون چنــد گــاه اســت کـه بـي مهـر رخـش روزم سـياه اسـت گر از عمـر ايـن زمـان يـابم کـه بـازش ببيــــنم از خلــــايق بــــينيــــازش بــه مهــر دل نگــه دارم چــو جــانش دگـــر از دســـت نگـــذارم عنـــانش (همان : ٣٣ر) در زمان سرايش محزون و محبوب نيز هنوز چشم به راه اهل شدن و آمـدن فرزنـد بوده است : آقــــــــاي کلــــــــانتر شــــــــما را گفـــــتم بـــــه نهـــــان و آشـــــکارا کــــاي از همــــه برگزيــــدة مــــن کـــــام دل و نـــــور ديـــــدة مـــــن خــــود را ز قــــرين بــــد نگــــه دار زنهــــار عنــــان خــــود نگــــه دار نشـــنيد ســـخن ، عنـــان رهـــا کـــرد مــــا را بــــه فــــراق مبتلــــا کــــرد گـــر عمـــر امـــان دهـــد کـــه بـــازش بيـــــنم ز زمانـــــه بـــــينيـــــازش آن دم کـــــه در آيـــــد از درم بـــــاز بــر ديـــده نشـــانمش بـــه صـــد نـــاز (همان : ٩٠پ ) جز فرزند اوّل ، چهار فرزند ديگر به نامهاي جلال الدّين مؤيد، غيـاث الـدّين محمّـد، شيخ منصور و يک دختر -که نام او را بيان نکرده - تحت تکفّـل داشـته کـه همگـي در زمان سروده شدن منظومـۀ مهـر و نگـار زنـده بوده انـد؛ امّـا همسـر شـاعر پـيش از آن درگذشته و او را داغدار و تنها گذاشته بوده است .