چکیده:
یکی از عناوین رایج فقهی که از آیه 29 سوره نساء گرفته شده است، اکل مال بالباطل است. این عنوان در لسان فقها کاربرد زیادی دارد و در تفسیر آن نیز دیدگاههای گوناگونی مطرح است. اما به نظر میرسد که فهم مراد آن، نیاز به بررسی بیشتری دارد.
در توضیح معنای این عبارت، نظرات گوناگونی وجود دارد. از آن جمله میتوان به مواردی مانند اکل مال دیگران به وسیله اسباب باطل، اکل مال دیگران در مقابل امور باطل، اکل مال دیگران بدون اینکه از راه تجارت باشد و اکل مال دیگران به ناحق اشاره کرد.
وجیهترین این اقوال، قول آخر است؛ زیرا علاوه بر مناسبت تام با قواعد لغوی و ادبی، با فهم برخی از صحابه و تابعین نیز موافقت دارد. همچنین این برداشت، با آیات دیگری که اسلوب مشابهی دارند همسان است ولی برداشتهای دیگر با اشکالاتی روبرو هستند که برداشت اخیر، دچار آنها نیست.
خلاصه ماشینی:
مقدمه عنوان اکل المال بالباطل که از آیه 29 سوره مبارکه نساء 1 گرفته شده است، یکی از عناوین بحث برانگیز و پرثمر در بحثهای فقهی می باشد و فقهای عظام، در موارد زیادی، برای اثبات مدعای خود به این آیه استدلال کرده اند.
معنای واژه اکل این واژه در لغت به معنای خوردن است ولی به خاطر وضوح آن، بسیاری از کتب لغت مانند العین 1 ، صحاح 2 و قاموس المحیط 3 معنای آن را بیان نکرده و برخی نیز آن را با عبارت " معروف" توصیف کرده اند.
اکل اموال دیگران بدون استحقاق از راه معاوضه در توضیح این معنا که از حسن بصری نقل شده است باید گفت که پس از نگاه اولیه به آیه، چنین به نظر میرسد که خوردن مال دیگران به غیر از راه تجارت، باطل اعلام شده است.
2 برای پاسخ به این سؤال که آیا میتوان به جای باء در این آیه لام قرار داد 3 و اینکه آیا میتوان این باء را به معنای تعلیل دانست یا خیر، باید انحاء گوناگون تعلیل را بر شماریم: - گاهی متکلم در مقام بیان هدف کار خود است.
این معنا، چندان در کتب نحوی مورد توجه قرار نگرفته است و حتی کسانی که معنای اکل به ناحق را به آیه نسبت دادهاند نیز تبیین فنی برداشت خود را ارائه نکردهاند.
ارتباط این مطالب با معنای آیه این است که اگر باطل بخواهد در معنا، مفعول مطلق برای أکل باشد، باید حمل کلمه باطل بر اکل، از حیث لغوی صحیح باشد.