چکیده:
رستم یکی از اسطورههای نامدار شاهنامۀ فردوسی است که به لقب پلنگینهپوش نیز شهرت دارد. فردوسی در شاهنامه، خفتانی به نام ببر بیان بر تن رستم میکند و در کنار آن در روایات حماسی غرب ایران نیز کلاهی از پوست سر دیو سفید (کلاه کلهپلنگی) بر سر رستم مینهند. بدینسان ببر بیان و کلاه کلهپلنگی نماد تصویری رستم میشود که در اکثر نگارههای نسخ مصور از شاهنامه، شناسنامۀ تصویری وی است. در میان نسخ مصور، نسخۀ شاهنامۀ دستنویس953هـ. ق پاریس متعلق به مکتب دوم تبریز و قزوین عصر صفوی به جهت داشتن تصاویری واضح از پوشاک، منبعی مناسب برای پژوهش در این حوزه است. از آنجا که نمادهای فرهنگی اسطورهها در آثار هنری بازنمود پیدا میکنند، این پژوهش گامی در جهت شناسایی و ریشهیابی نمادهای یاد شده است و از اینرو میزان پایبندی به نمادهای اسطورهای در نگارههای تاریخی را میتوان سنجید. پرسش پژوهش این است: نگارگر نسخۀ 953 هـ. ق پاریس از پوشاک تا چه میزان در نمایش رستم به عنوان یک اسطوره ـحماسه استفاده کرده است؟ با توجه به مطالعات و بررسیهای صورتگرفته، نگارگر نسخۀ 953 هـ. ق پاریس، با آگاهی از متن شاهنامه و تحت تاثیر نگارگری روایی، در ترسیم رستم به هنگام نبرد، از پوشاک در جهت القای اسطورهوار بودن این شخصیت بهره برده و همچنین به الگوی مرسوم زمان خود (صفوی) نیز وفادار بوده است. نویسنده در پژوهش انجام شده بر این نکته اذعان دارد که هنرمند قرن دهم هجری، به جهت وجود بسترهای مناسب علمی و هنری و دسترسی به نسخ مصور قرون ماقبل خود، چنان پرورانده شده که در هنرنمایی، با درایت و به طور آگاهانه از پوشاک در جهت نمایش بهتر قدرت و نیروی خارقالعاده رستم در شاهنامۀ953 هـ. ق بهره برده است.
Rostam, reputed as one who wears a talismanic tiger skin is a preeminent legendary hero in the Shahnameh of Ferdowsi. Ferdowsi dresses him with an armor called Babre Bayan, and a hat made from the skin of the white demon according to the epic narratives in the west. Therefore this array becomes Rostam’s pictorial identity seen in most illustrated editions of Shahnmeh. Among the illustrated copies, Paris manuscript 953 belonging to the second school in Tabriz and Gazvin in the Safavid period is regarded a suitable source for the purpose of this article since it displays clear pictures of Rostam’s garments. Since cultural symbols in myths are represented in the art works this research is a step taken to identify and find the origin of the symbols and in this way one can also determine to what extent historical pictures correspond with the mythic symbols. This article raises the question that to what extent the illustrator of the Paris edition used clothing to portray Rostam as a legendary epic figure? According to the studies conducted it was verified that the illustrator of the Paris 953 edition had been well informed of the Shahnameh text, and under the influence of narrative imagery in portraying Rostam in battle, had profited from the clothing in order to induce the mythic character of Rostam while remaining loyal to the customary example of this time that is the Safavid era. This point must be emphasized that the artist of the tenth century due to the existence of appropriate artistic and scientific opportunities and the ability to access the illustrated editions of preceding centuries was cultivated in a milieu where he could express his artistic talents by using clothing with utmost care in such a way to portray Rostam’s massive extraordinary strength in Shahnameh 953.
خلاصه ماشینی:
ق پاریس ، با آگاهی از متن شاهنامه و تحت تأثیر نگارگری روایی، در ترسیم رستم به هنگام نبرد، از پوشاک در جهت القای اسطوره وار بودن این شخصیت بهره برده و هم چنین به الگوی مرسوم زمان خود (صفوی) نیز وفادار بوده است .
در مقابل این گونه مطالعات ، آرش اکبری مفاخر در کتاب رزم نامۀ کنیزک پوشش رستم را به طور کامل بررسی میکند و در آن به نگاره های نسخ مصوری از شاهنامه که رستم را نمایش میدهند نیز پرداخته است (اکبری مفاخر، ١٣٩٥).
وی در متن شاهنامه ، رستم را «پلنگینه پوش » [١] میخواند، اما مطابق پژوهش ها «این مضمون فردوسی به طور کلی حاکی از این است که خود وی نیز ببر بیان را جامه ای دوخته شده از پوست ببر نمیدانسته و چون دربارۀ ماهیت و کیفیت آن هیچ گونه آگاهی نداشته است ناگزیر متداول ترین و عادیترین جامه های چرمی جنگی را که چرم پلنگ باشد در این موارد به کار برده است » (باقری سرکاراتی، ١٣٦٥: ٩).
در این دوره است که در نگاره های نسخۀ مذکور ببر بیان و کلاهی کله پلنگی برای رستم تعریف میشود.