چکیده:
تئوری کلام جدید در غرب وحی را امری غیر حقیقی و غیر معرفت بخش می دانند. قرآن منبع اصلی آیین اسلام است؛ اگر در حق بودن، معرفت آفرینی و فهم پذیری آن، تشکیک شود، کارکرد هدایتی خود را از دست خواهد داد. قرآن از سه شاخصۀ جامعیّت، جهانی و جاودانی بودن بر خوردار است. لازمۀ این اوصاف تکیه بر اصول و منطق متقن و استوار است. نظام معرفتی قرآن بر اصولی استوار است که مطابق فطرت و مورد وثوق عقل است. این اصول عبارتند از: آزادی اندیشه، ارائه شناخت علمی و یقینی، تحریص مخاطب به تدبّر، تفکّر و تعقّل، نهی از متابعت از شکّ و ظنّ و نفی خرافه. همچنین قرآن برای دعوت مردم و تعلیم معارف خود از همۀ شیوه های اقناعی عقلا بهره می گیرد، تا مخاطب، با هر بضاعت علمی و ذائقۀ معرفتی که دارد، از آن بهره ببرد. شیوه های اقناعی قرآن عبارتند از: برهان و حکمت، موعظه حسنه، جدال احسن و بهره گیری از حس و تجربه لازمۀ اصول معرفتی و گفتمان عقلایی قرآن این است که ماهیتی واقع گرا و معرفت بخش و فهم پذیر داشته باشد.
خلاصه ماشینی:
این اصول عبارتند از: آزادی اندیشه، ارائهی شناخت علمی و یقینی، تحریص مخاطب به تدبّر، تفکّر و تعقّل، نهی از متابعت از شک و ظن و نفی خرافه؛ همچنین قرآن برای دعوت مردم و تعلیم معارف خود، از همهی شیوههای اقناعی عقلا بهره میگیرد تا مخاطب، با هر بضاعت علمی و ذائقهی معرفتی که دارد، از آن بهره ببرد.
پذیرش و ردّ هر امری بدون تدبّر در آن، خلاف موازین عقل و فطرت سلیم است و مانع درک حقیقت و عامل انحراف فرد در ابعاد مختلف زندگی است؛ لذا خداوند کسانی را که قرآن را میشنوند و در آن دقّت و تدبّر نمیکنند، این گونه توبیخ میکند: «أَ فَلا يَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ أَمْ عَلى قُلُوبٍ أَقْفالُها (محمد، 24)؛ چرا در قرآن تدبر نمیکنند؟ آیا بر دلهایشان قفل زدهشده است؟» قرآن تفکّر در آیات تکوین (هستی) و تشریع (قرآن) را از اغراض نزول بیان میکند: «كَذلِكَ يُبَيِّنُ اللَّهُ لَكُمُ الْآياتِ لَعَلَّكُمْ تَتَفَكَّرُونَ (بقره، 266)؛ اینچنین برای شما آیات را آشکار میکند، شاید تفکّر کنید.
» فسادِ تبعیت از وهم، بدیهی است و هر انسانی آن را تصدیق میکند؛ بنابراین، قرآن متعرض آن نمیشود؛ امّا دربارهی پیروی از ظن و شک، صراحتاً بیاعتباری آنها را بیان میکند و از مردم میخواهد که از آنها پیروی نکنند و مبنای عمل خود قرار ندهند.
قرآن برای رفع این تردید، برهان اقامه میکند و از مخالفان میخواهد که اگر شک دارند در اینکه قرآن از جانب خداست و احتمال میدهند که از ناحیه خود پیامبر (ص) باشد، پس باید افراد دیگری از شما هم بتواند همانند آن را بیاورند.