چکیده:
ابوریحانبیرونی دانشمند، ریاضیدان، ستارهشناس و آگاه به مسایل تاریخی و اجتماعی در نیمه دوم قرن چهارم هجری در بیرون خوارزم چشمبهجهانگشود. باوجود اشتغال به کارهای سیاسی از جمله وزارت خوارزمشاه و منجمی سلطان محمود، روحیه کنجکاوی، تیزبینی و جستجوگری خود را نسبت به حقیقت ازدستنداد و در خلق آثار ارزشمند، خلاقیت ذاتی خود را نشاندادهاست. مطالعه زندگینامه و ویژگیهای اخلاقی شخصیتهای برجسته، خصوصا کسانی که در گستره جهانی درخشیدهاند؛ ضمناینکه روشنیبخش راه نسلهای جدید است، در دریافت و شناختی علمیتر از آثار ایشان بسیار تاثیرگذار است. هرچند که در حوزه نقد ادبی، بعضی از نظریهها تاکید بر متن، فارغ از مولف و زندگینامه او دارند. مهمترین ویژگی شخصیتی او آزاداندیشی، عدم تعصب و افکار فراملیگرایانه اوست که در بیشتر آثارش، خصوصا در کتاب «تحقیق ماللهند» تجلی پیداکردهاست. بدون شک نظام فکری او متاثر از باورهای دینی و آیات قرآنی نیز بودهاست. اساسیترین پرسش نگارنده در این مقاله این است که چه نشانههایی مبنی بر اندیشه آزادمنشانه و فراملیگرایانه او در «تحقیق ماللهند» وجود دارد؟ این پژوهش به روش تحلیل محتوای متن انجامشدهاست.
Abureyhan-e-Biruni was a scholar, mathematician, astronomer, and
was aware of historic and social issues of his time. He was born in
Biroon of Kharazm in the mid Fourth Century AH. In spite of his
engagement in the politics of Kharazm Shah’s court and his mandate
as an astronomer to Sultan Mahmood’s court, he did not forego his
critical way of thinking about social and philosophical issues. The
publication of a number of philosophical and social treaties is a
testament to his inclination towards such thinking, and also attests to
his congenital excogitation. On the one hand, research on his life and
works can shed light upon the critical genius which Biruni expressed
through his reliance upon his individualized renditions of moral
dictums. On the other hand, many scholars believe that one needs to
keep Biruni’s biography out of academic and scholarly discussions,
and should only concentrate on his works. In A Critical Study of What
India Says, Whether Accepted by Reason or Refused, Biruni represented
himself as a disinterested free thinker and transnationalist1. There is no
doubt that the Holy Quran and Islamic beliefs have played a key part
in developing these characteristics in Biruni. Through reviewing A
Critical Study of What India Says, Whether Accepted by Reason or
Refused, The present study identifies the textual evidence of freethinking
and transnationalist affinities in Biruni’s critical view points.
خلاصه ماشینی:
از این رو شخصـیت وی بیشتر وجهۀ علمی دارد تا سیاسی ؛ ولی در بعضی رفتارها و گفتارهای او نشانه هـایی از درایـت و آگاهی عمیق او به مسائل بیرون از قلمرو علم و پژوهش وجود دارد و اینکـه وی در مواجهـه بـا ظلم بی تفاوت و سازش کار نبوده است ، هرچند که موقعیت خود را در خطر می دیده است ؛ مثلا در زمان ویرانگری و تاخت وتازهای سلطان محمود در هندوستان می گویـد: «کسـی کـه تبهکارانـه زمین را به نابودی می کشاند، همانا او بر ضد خداوند است نه «ظل خدا» حاشا که نمایندۀ او بـر روی زمین با چنین رفتاری نسبت به آفریدگانش باشد» (نادری رمضان آبادی، ١٣٩٣: ١٩-١١٨).
آنچه سبب شد تا نگارنده «فراملی گرایی» را در اندیشـه هـای وی جسـتجو کنـد، باورهـای اعتقادی و تأثیرپذیری از قرآن -به عنوان یک کتاب برای هدایت جهانیان - و دیگر حضور فعال او در عرصۀ علم و پژوهش حتی در خارج از مرزهای ایران و نگاه انسـان دوسـتانۀ وی بـه همـۀ بشریت است که زمینۀ مقبولیت وی را در میان دانشمندان سایر سرزمین ها فـراهم کـرده اسـت ؛ زیرا که معمولا دانشمندان با افق اندیشگانی بسیار گسترده به دنبال کشـف حقیقـت از هـر فـرد دیگر-حتی اگر بیگانه یا مخالف باورهای ایشان باشد- هستند.
هر متنی که در یک شرایط اجتماعی ، سیاسی و فرهنگی خاصی تولیدمی شود؛ بدون شک هر بخشی از آن متن تحت تأثیر گفتمان حـاکم بـر آن اسـت کـه مـتن نمی تواند در مقابل آن شرایط ، مقاومت کند و یا رنگی از آن نگیرد؛ ولی درصد ایـن تأثیرپـذیری نشانه های فراملی گرایی در اندیشه های ابوریحان بیرونی ٨٥ در متون متفاوت است .