چکیده:
سرودههای شیخ بهایی از روزگار حیاتش مورد توجّه بوده و برخی از آنها در تذکرهها و منابع دیگر ثبت شده است. امّا یکی از مصادر اصلی سرودههای قطعی شیخ، آثار مسلّم خود او، و از همه مهمتر کشکول است. بازسازی دیوان اشعار شیخ نیز که در دهههای اخیر چند مرتبه تجربه شده، به شیوههای غیرانتقادی بوده و قابل اعتنای چندانی نیست. اگر در تشخیص سرودههای قطعی شیخ بهایی، کشکول را ملاک قرار دهیم، وضعیت برخی از این سرودهها به بهترین شکل روشن، و به احتمال قوی از دایرۀ اشعار شیخ خارج خواهد شد. امّا مهم آن است که مراجعه به کشکول بهشیوۀ انتقادی و با بررسی نسخههای متعدّد این کتاب باشد، زیرا هنوز تصحیحی علمی از این منبع ارزشمند صورت نگرفته و، از این رو، در شناسایی سرودههای شیخ حتی در کشکول نیز، بایستی به دستنویسهای کهنی از آن مراجعه کرد.
در پژوهش حاضر، برخی اشعار مشهور منسوب به شیخ بهایی، با این روش انتقادی بررسی، و انتساب آنها به او تعیین شده است.
Sheikh Baha’I’s poetry has been in focus since his own time and some of his verses have been recorded in certain poets’ biographies and other references. However, the principal sources of the Sheikh’s actual poetry are his undisputable works, the most important being his Kashkool. The emending of the collection of the Sheikh’s poetical compositions that have been attempted several times during the recent decades, have hardly been executed according to critical methods, being thus of insignificant credibility. For identifying Sheikh Baha’i’s real poetry, if we set his Kashkool as our criterion, the status of a number of the verses ascribed to him will be clear in the best way possible, and will most probably be removed from his collected poems. Then, it is especially important that dealing with the Kashkool be in a critical manner and proceed with the study of the numerous manuscripts of this work. As no scholarly redaction of this valued work has hitherto been undertaken, for ascertaining the Sheikh’s poems, even those in his Kashkool, reference should be made to its old MSS. In the present study, some of the well-known poems ascribed to Sheikh Baha’i will be examined and their attribution to his determined.
خلاصه ماشینی:
ـ «کشکول3»: نسخۀ ارزنده و مضبوط دانشگاه تهران بهشمارۀ 133 (جزو نسخههای اهدائی سید محمّد مشکوة) که طبق ادعای فهرستنگارِ مجلّدی از فهرستهای دانشگاه، احتمالاً در عصر حیات شیخ (منزوی، 1332، 2/171-175)، و شاید به حدس قابلپذیرشتر، حوالی نیمۀ سدۀ یازدهم کتابت شده باشد.
{مراجعه شود به فایل جدول الحاقی} این رباعی که در نسخههای کشکول بلافاصله پس از بیت فردِ «نقص کرمست آنکه قدرش/ در حوصلۀ امید گنجد»، از سرودههای قطعی شیخ بهایی، و با عنوان «رباعی» آمده (کشکولس، ص125 با عنوانِ اشتباهِ «اهلی[!]»؛ کشکول1، گ68پ؛ کشکول2، ص156؛ کشکول3، گ61پ؛ کشکول4، گ82ر)، به هیچ وجه از شیخ نیست، هرچند در چاپهای غیرانتقادی به نام او ثبت شده (جواهری، بیتا: 84) و انتساب آن احتمالاً با استناد به کشکول و متوالیشدن بیت فرد پیشگفته و رباعی حاضر روی داده است.
با اینکه برخی منابع این رباعی را به نام شیخ نقل کردهاند (بهاءالدین محمّد بن حسین جبلعاملی، بیتا: 136)، امّا سرایندۀ آن به احتمال قوی بایستی میرزا ابراهیم اصفهانی (989ق)، صاحب فرهنگ میرزا ابراهیم (تلخیصی از شرفنامۀ مَنیَری اثر ابراهیم قوام فاروقی) 1 باشد، زیرا منابع متعدّدی آن را به نام او ثبت کردهاند (میرتقیالدین کاشانی، 1386: 386؛ اوحدی حسینی، 1389: 1/559؛ امیناحمد رازی، 1378: 2/950.
این رباعی در تذکرۀ ریاض الشعرا (1161ق) (واله داغستانی، 1384: 1/394؛ همو، 1391: 1/271) و تذکرۀ مخزن الغرائب (1218ق) (هاشمی سندیلوی، 1968م: 1/341) نیز به نام شیخ ثبت شده است.
{مراجعه شود به فایل جدول الحاقی} این رباعی در تذکرۀ ریاض الشعرا (1161ق) (واله داغستانی، 1384: 1/394؛ همو، 1391: 1/271)، تذکرۀ آتشکدۀ (1193ق) (آذر، 1339-1340: 3/927) و تذکرۀ مخزن الغرائب (1218ق) (هاشمی سندیلوی، 1968م: 1/341) به نام شیخ بهایی آمده است.