چکیده:
دانش سبک شناسی برای پژوهشگر زمینه ای فراهم میکند تا بتواند به شیوه ای روشمند، به لایه های گوناگون منظومۀ فکری نویسنده راه یابد. در پژوهش پیش رو، با تکیه بر مطالعات کتابخانه ای و اسنادی و بهره گیری از روش استقرایی مبتنی بر توصیف و تحلیل، مولّفه های سبکی کتاب «تاریخ رشیدی» اثر «میرزا محمّد حیدر دوغلات» را در لایه های آوایی، واژه ای، نحوی، بلاغی و ایدئولوژیک مورد واکاوی قرار داده ایم. بزعم نگارنده، توانایی مثال زدنی مولّف کتاب، در کاربرد زبان و سبک تاریخ نگاری، این امکان را به پژوهشگر میدهد که متن را در لایه های مختلف بررسی کند. برای مثال، بهره مندی نویسنده از انواع جناس، سجع و تکرار به عنوان موسیقی درونی و نیز ابیات فراوان از شاعران اعصار گوناگون به عنوان موسیقی بیرونی، سبب ایجاد لایۀ آوایی کلام شده است. در لایۀ واژه ای، رقابت جذاب واژه های انتزاعی و حسی در سرتاسر متن سبب شده است تا مخاطب با تامّل بیشتری متن را بخواند. در لایۀ نحوی، کاربرد ویژگیهای گوناگون فعل (کاربرد ترکیب خاص، ساختمان فعل، زمان و ترکیبات اضافی-وصفی) به شکل متنوع گویای تسلط چشمگیر نویسنده در این حوزه است. در لایۀ بلاغی، بسامد بالای تشبیه و تضمین بر هنری تر شدن و استحکام متن افزوده است و در لایۀ ایدئولوژیک نیز، نویسنده، ضمن بازگویی وقایع تاریخی، با کاربست شاخصهای برجستۀ لایه های دیگر، سعی در شکل دهی نوعی مفاخره و ابراز نبوغ خود دارد.
خلاصه ماشینی:
اهتمام بر اين مسأله از سويي توانش مورخ تاريخ رشيدي در شيوة کتابت و نقل رخ دادها را براي ما روشن ميسازد و از سويي ديگر، با پيوند ميان سطوح گوناگون سبک شناسي لايه اي، ميتوان به ارتباطي ژرف و دقيق بين سطح ايدئولوژيک يا فکري با ديگر سطوح متن رسيد و همين مهم منجر به پويايي و ماندگاري اين کتاب و اهميت آن تا حال حاضر شده است .
ما اين نگاه را در تمام اثر شاهديم و در جايي که ميرزا حيدر نياز ببيند، بيدرنگ از يک يا چند بيت در راستاي حرف خود استفاده ميکند که در اين بخش از جستار تنها به بررسي چند بيت از نگاه موسيقي دروني ميپردازيم : ز مردم نمانده در آنجا اثر ز آثارشان کس ندارد خبر (تاريخ رشيدي، حيدر ميرزا دوغلات : ص ٢٣٤) وزن شعر: فعولن فعولن فعولن فعل : متقارب مثمن محذوف کلمات قافيه : اثر/ خبر آتشين لعلي که تاج خسروان را زيورست اخگري بهر خيال خام پختن در سرست (همان : ص ٣١٠) وزن شعر: فاعلاتن فاعلاتن فاعلاتن فاعلن : رمل مثمن محذوف رديف : است کلمات قافيه : زيور/ سر نه هر کسي که کله کژ نهاد و تند نشست کلاه داري و آيين سروري داند (همان : ص ٤٦٠) وزن شعر: مفاعلن فعلاتن مفاعلن فعلن : مجتث مثمن مخبون محذوف پادشهان بر در تعظيم او دست برآورده به حکم سوال (همان : ص ٢) وزن شعر: مفتعلن مفتعلن فاعلن : سريع مصوي مکشوف محمد نور چشم اهل بينش گل بستان سراي آفرينش (همان : ص ٤) وزن شعر: مفاعلين مفاعيلن فعولن : هزج مسدس محذوف کلمات قافيه : بينش / آفرينش آنچه بايد تذکار کرد اين است که بي ترديد يکي از آبشخورهاي مهم ميرزا حيدر ديوان حافظ ، شاهنامۀ فردوسي و ديگر آثار طراز اول ادب فارسي بوده است ؛ زيرا از اشعار شاعران نامبرده به کرّات بهره ها جسته و اين خود نشان از دامنۀ مطالعاتي ايشان بحساب ميآيد.