چکیده:
کتاب گنجالگنج از جمله آثار ادبی و حکمی دورة غزنوی است که ابوالقاسم شاذانی نیشابوری در فاصلة سالهای 503 تا 509 ق تالیف کرده و در خلال روایات و حکایات، 284 بیت از شاهنامه را در کنار بسیاری ابیات پارسی و عربی از دیگر شاعران نقل کرده است. در این پژوهش، این ابیات استخراج شده و با ویرایش نهایی دکتر خالقی و همکاران و نسخههای مبنای کار ایشان به همراه نسخة سن ژوزف، نسخة سعدلو و حاشیة ظفرنامه و نیز آثاری چون: اختیارات شاهنامه، راحةالصدور، فرائدالسلوک، تاجالماثر و چند منبع کهن دیگر مقابله و سنجیده شده است. از جمله نتایج این جستار این است که به احتمال فراوان مولّف گنجالگنج و همچنین بیشتر کتابهای مذکور، بیتهای شاهنامه را نه از متن این منظومه که از اختیارات شاهنامه، تالیف احمدبنعلی یا گزیدة دیگری برگرفتهاند. مقایسۀ این ابیات با نسخههای معتبر شاهنامه نیز نشان میدهد که ابیات شاهنامه در گنجالگنج از لحاظ تبارشناختی نسخهها، به خانوادهای از دستنویسها نزدیک است که نسخههای سن ژوزف(احتمالا مربوط به قرن هفتم هجری) و فلورانس (614ق) و لندن(675ق) در آن خانواده جای دارند.
خلاصه ماشینی:
ضبطهای واحد از مقابلة ابیات شاهنامه در گنجالگنج با نسخههای شانزدهگانه مبنای تصحیح دکتر خالقی و نسخههای سعدلو(فردوسی 1379)، سنژوزف(فردوسی1389) و حاشیۀ ظفرنامه(فردوسی1377) و همچنین اختیارات(علیبناحمد، 1379)، در مجموع 183 ضبط منحصربهفرد(از یک حرف تا یک مصراع کامل ) بهدست آمد که تقریباً هیچ یک در برابر نسخههای دیگر اهمّیّتی ندارند؛ برای نمونه: تو بیرنج را رنج منمای هیچ, , همه خوبی(خالقی: مردی) و داد دادن بسیچ, (27) کرا گردش روز باکام نیست, , مر او را به از مرگ انجام نیست(خالقی: ورا مرگ با زندگانی یکیست), (94) هرآنکس که سالش برآید به شصت, , بباید کشیدن ز بیداد(خالقی: بیشیش) دست , (276) شماری از این ضبطهای یگانه، برآمده از تغییر و تبدیل واژهها از سوی مؤلّف بهسبب سازگاری با مضمون حکایات است.
به گمان نگارنده صورت «بترسد ز چنگال او کبک نر» در سایر نسخههای مبنای تصحیح ایشان به همراه سن ژوزف و اختیارات، که در متن ما نیز تا حدودی حفظ شده است، بهتر مینماید؛ با توجّه به بافت متن ـ رجزخوانی و قدرتنمایی رستم برای پیران ـ و تقابل شیر ـ گور، هور ـ ستاره، گرگ ـ غرم، روبه ـ شیر، در سه بیت قبلی، منطقاً باید شاهد تقابلی مشابه در بیت مورد بحث باشیم و بهنظر میرسد تقابل باز ـ کبک در وجه پیشنهادی، مناسبتر باشد: چو اندر هوا باز گسترد پر, , بترسد ز چنگال او کبک نر بیت 77: از آنجاش گردان(گریان ) برد سوی(زیر) خاک, , همه جای ترس است و تیمار و باک «گریان» ضبط سه نسخة: ف، لن، حاشیة ظفرنامه و صورت منتخب دکترخالقی در متن است.