چکیده:
خراسان جنوبی (قهستان) در طول تاریخ به دلیل موقعیت استراتژیک خود، همواره مورد تهدید دشمنان قرار داشته است. توجه به این موضوع و توجه به سیاست دفاع غیرعامل و شناخت مؤلفههای دفاعی آن امری ضروری است. با بررسی و مطالعه قلاع شاخص اسماعیلیه در منطقه خراسان جنوبی که میتواند به کشف رمز ماندگاری آنها بیانجامد و الگو گرفتن از آنها به ایجاد بناهای ماندگار منجر شود و نتیجهای جز یک مدیریت واحد در قلاع منسوب به اسماعیلیه در این منطقه نیست (وحدت در عین کثرت).این مقاله ضمن تعریف اصول دفاع غیرعامل، به بررسی نحوه استفاده از آن در قلعه شاهدژ نهبندان واقع در استان خراسان جنوبی به روش توصیفی- تحلیلی پرداخته میشود. ابزار گردآوری اطلاعات این پژوهش مبتنی بر روش مطالعات کتابخانهای و میدانی است. مؤلفههای مورد مطالعه در این پژوهش نشان دهنده موقعیت استراتژیک قهستان برای انتخاب قلاع اسماعیلیان در دوره سلجوقی و حمایت حاکمان محلی (سیمجوری) از فرقه اسماعیلیه در منطقه است که اصلیترین مؤلفه غیر عاملآن مکانیابی است. نتایج حاصل از تحقیق ضرورت مطالعه و بکار گیری مؤلفههایی است ضرورت بگارگیری آن برای جلوگیری از آسیبهای احتمالی گروهها و اقلیتهای حکومتی در گذشته منطقه خراسان جنوبی (قهستان) است.
خلاصه ماشینی:
با بررسي هاي انجام شده در سطح استان خراسان جنوبي و شواهد موجود نشانگر آن است اين استان داراي ١٧٣ قلعه ثبتي و شناسايي در اداره کل ميراث فرهنگي صنايع دستي و گردشگري خراسان جنوبي ميباشد و ما در اين مقاله به مهم ترين و يکي از شاخص ترين قلاع ازنظر سبک معماري استان خراسان جنوبي، قلعه شاهدژ نهبندان مي پردازيم .
با بررسي ويژگي هاي معماري و اصول طراحي دفاع غيرعامل در قلعه شاهدژ نهبندان ، مواردي را که مي توان مورد تأکيد قرار خواهد گرفت عبارت اند از: شيوه هاي نگهداري و استفاده از آب و ذخيره مواد غذايي، موقعيت ژئوپليتيک ، دفاع غيرعامل در حصارها، برج ها، اتاق ها و نوع مصالح به کاررفته در قلاع .
در اين مقاله از يک طرف ، جهت شناخت پهنه فرهنگي قهستان و قلاع موجود در آن ، با استفاده از متون ، اوضاع سياسي، اجتماعي، اقتصادي و جغرافيايي تاريخي آن موردمطالعه قرار گرفته و از طرف ديگر، به منظور فهم حوزه کارکرد قلاع ، به عنوان پايگاه هاي مهم نظامي، سياسي، اقتصادي و اجتماعي به بررسي ميداني قلاع و تحليل موقعيت قرارگيري و پراکنش آن ها در ارتباط با محيط پيرامونشان پرداخته شده است .
در اين بررسي به مؤلفه هاي دفاع غيرعامل و استحکامات دفاعي قلاع شاخص منسوب به اسماعيليان در خراسان جنوبي پرداخته مي شود.
ويژگي هاي جغرافيايي و معماري قلعه شاهدژ ويژگي طبيعي قهستان يعني وجود رشته کوه هايي مرتفع و نيز دور افتادگي آن از مرکز مهم قدرت و محاصره شدن توسط کويرهاي وسيع ، شرايط خاصي را براي منطقه فراهم کرده که در بسياري از مواقع در طول تاريخ از دسترس حاکمان به دور بوده است .