چکیده:
بر اساس آموزههای قرآنی و روایی، از جمله مسائلی که همواره بشر را با چالش روبهرو میکند، تنوع ابتلائات و شیوه رویارویی با این سنت الهی است. در منابع روایی شیعی و سنی، در تشبیهی زیبا، «خامة الزرع» بودن مؤمن و یا به عبارتی، انعطاف مؤمنانه به عنوان راهکار رویارویی پیروزمندانه در برابر حوادث خطیر و امتحانات الهی ارائه شده است. این مقاله، با شیوه توصیفی - تحلیلی، با تأکید بر روایت خامة الزرع، انعطافپذیری مؤمنانه را به عنوان یک نوع کنش رفتاری مطلوب از سوی انسان در موقعیتهای متضاد و بعضاً ناخوشایند ابتلا به «نعمت - نقمت» پیشنهاد میکند. یافتههای تحقیق حاکی از آن است که ایمان نقش اساسی در سامان یافتن معرفت و عمل مؤمن دارد و او را در مسیر بندگی الهی نگه میدارد. از همین رو، عامل اصلی در انعطافپذیری او در مواجهه با حوادث و ابتلائات است تا مؤمن در صحنههای خطیر آزمونها نشکند و پیروزمندانه به حیات معنوی خویش ادامه دهد.
خلاصه ماشینی:
خداوند بر اساس غایت آفرینش انسان و ویژگیهای وجودی وی، او را در صحنههای گوناگون زندگی میآزماید 1 و تمام اشیا و موجودات عالم وسیله این امتحان و سنجش انسان هستند که در بعضی از موارد به وسیله امور تکوینی و گاهی نیز به وسیله امور تشریعی انجام میگیرد؛ 2 همچنانکه در روایتی از امام صادق علیهالسلام آمده است: مَا مِنْ قَبْضٍ وَ لَا بَسْطٍ إِلَّا وَ لِلَّهِ فِیهِ مَشِیئَةٌ وَ قَضَاءٌ وَ ابْتِلَاءٌ.
به عبارت دیگر، برای پیروزی در ابتلائات سخت و دشوار، از نگاه متون اسلامی، عوامل متعددی دخیل هستند که در این حدیث شریف به یکی از مهمترین عوامل، یعنی کنش رفتاری انعطافپذیری اشاره گردیده؛ همچنانکه روایت شریف نیز برهمین اصل مهم تأکید میکند: الْمُؤْمِنُونَ هَیْنُونَ لَیْنُونَ کَالْجَمَلِ الْأَنِفِ إِذَا قِیدَ انْقَادَ وَ إِنْ أُنِیخَ عَلَی صَخْرَةٍ اسْتَنَاخَ؛ 2 مؤمنان با وقار و آرامشاند، مانند شتر نری که مهار در بینی دارد، چون او را بکشند، به راه افتد و اگر بر صخرهای بخوابانند، بخوابد.
تبیین دلالت حدیث طبق هر دو روایت (خامة الزرع - هینون لینون) انسان مؤمن به موجودی زندهای تشبیه شده است که به جهت حفظ حیات، در مقابل بلاها، تدبیر و روش انعطافپذیری و نرمش آگاهانه را برای حفظ مصلحت مهمتر انتخاب میکند تا بتواند در فرصت مناسب در جایگاه درخور و اصلی نمود کند و در اثر تعصب و تحجر، باعث شکستن و نابودی خویش نگردد.
به بیان دیگر، ایمان در چگونگی واکنش به ناخوشایندها و نقمتهای زندگی نقش اساسی دارد و باعث مهار تبعات منفی آن میشود؛ همچنانکه کفر موجب میشود انسان در مقابل ابتلائات رویکرد انعطافپذیری نداشته باشد.