چکیده:
ایلخانان قلمرو خود را به کمک دو نهاد اداری (دیوان) و امارت اداره میکردند. در رأس نهاد امارت، فرماندهان ارشدی با عنوان نویان قرار داشتند که از آغاز تا اضمحلال سلسلۀ ایلخانی در وقایع سیاسی چون تحولات جانشینی نقش پررنگی ایفا کردند. پیرامون برخی از نویانهای دورۀ ایلخانان چون نوروز و چوپان بحثهای زیادی شده است؛ اما امیرانی کمتر شناختهشده چون طُغاچار نیز حضور داشتند که شناخت نقش و عملکرد آنها میتواند ابعاد و اهمیت نهاد امارت و نقش آن را در تحولات حکومت ایلخانان روشنتر سازد. پژوهش حاضر به روش توصیفیـ تحلیلی، به دنبال بررسی و مطالعۀ زمینههای قدرتگیری و عوامل مؤثر بر رفتار سیاسی طُغاچارنویان است. یافتهها نشان میدهد که جایگاه اشرافیت نظامی مهمترین عامل رشد نویانها در ساختار سیاسی حکومت ایلخانان بود. طُغاچار بهعنوان امیری تاجبخش دستکم در قدرت گرفتن یا از تخت فروافتادن پنج ایلخان (احمد تگودار، ارغون، گیخاتو، بایدو و غازان) نقشی مشهود داشت. الگوی رفتار سیاسی امیرانی مشابه طُغاچار موجب ایجاد رقابتهای سنگین و پرهزینه میان نویانها و یورتهای مختلف شد و نبردهای چهارسالۀ (690ـ 694ق) داخلی بر سر جانشینی از مصادیق بارز این رقابتها بود.
The Ilkhanids ruled their territories by means of two administrative institutions, (the Diwan) and the Emirate. At the top of the Emirate were senior commanders called the Noyans, who played a crucial role in political events such as succession developments, from the dawn to the fall of the Ilkhanid dynasty. There are heated debates about some of Noyans in the Ilkhanid period such as Nowruz and Chupan. However, there are lesser-known emirs such as the Tokucharthat understanding their role and function can shed light on various dimensions and important role of the Emirate in the developments of the Ilkhanids. The present study adopts a descriptive-analytical method to explore the factors underlying the power of Ilkhanate as well as factors shaping the political behavior of the Tokuchar Nouyan. The findings suggest that the high status of the military aristocracy was the key factor contributing to the promotion of the Noyans in the political structure of the Ilkhanid government. Tokuchar, as a crown-bestower, had a prominent role in ascension and deposition of at least five Ilkhans (Ahmad Taghudar, Arghun, Gikhato, Baidu, and Ghazan). The political behavior of the Emirs the like of Tokuchar provoked a heavy and costly rivalry between the Noyans and different Yurts, with the four-year (690-94 AH) internal battles over succession being conspicuous instances of such rivalries.
خلاصه ماشینی:
١. جواد عباسی ، امارت در ایران عهد مغول (رسالۀ دکتری، دانشگاه تهران، ۱۳٧۹ش )، ۶۰۹؛ عباس اقبال آشتیانی ، تاریخ مغـول (تهـران: امیرکبیـر، ۱۳۸۸ش )، ۲۳٧؛ ابوالفضل نبئی ، تاریخ آلچوپان، (تهران: دانش امروز، ۱۳٥۲ش )، ۱۸٧ـ۱۹۶؛ ج.
٤. رشیدالدین فضل الله همدانی ، جامع التواریخ ، به تصحیح و تحشیۀ محمد روشن و مصـطفی موسـوی (البـرز: تهـران، ۱۳٧۱ش )، ۱۹۶/۱ــ۲۰۰؛ فخرالـدین ابوسلیمان داوود بناکتی ، روضۀ اولی الالباب فی معرفۀ التواریخ و الانساب، به تصحیح جعفر شعار (تهران: انجمن آثار ملی ، ۱۳۴۸ش )، ۴۲۸.
برتولد اشپولر، تاریخ مغول در ایران، ترجمۀ محمود میرآفتاب (تهران: بنگاه ترجمه و نشر، ۱۳٥۱ش )، ۹٥؛ غیاثالدین خواندمیر، تاریخ حبیب السیر (تهران: خیام، ۱۳۸۰ش )، ۱۴۰/۳؛ عبدالله بن فضل الله وصاف، تحریر تاریخ وصاف، به تحریر عبدالمحمد آیتی ، (تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی ، ۱۳۸۳ش )، ۱۲۹.
۷. آیتی ، تحریر تاریخ وصاف، ۱۱۹؛ علاءالدین جوینی ، تسلیۀ الاخوان، به تصحیح عباس ماهیار (تهران: آباد، ۱۳۶۱ش )، ۱۱۹.
۲. همدانی ، جامع التواریخ ، ۱۱۶٧/۲؛ خواندمیر، تاریخ حبیب السیر، ۱۲۹/۳؛ ناصرالدین منشی کرمـانی ، نسـائم الاسـحار مـن لطـائم الاخبـار، بـه تصـحیح میرجلاالدین حسینی ارموی (تهران: اطلاعات، ۱۳۶۴ش )، ۱۰۹.
٤. قاضی احمد تتوی و آصف خان قزوینی ، تاریخ الفی، به تصحیح غلامرضا طباطبایی مجد (تهران: علمی و فرهنگی ، ۱۳۸۲ش )، ۴۲۰٥/٥ـ۴۲۰۶؛ همدانی ، جامع التواریخ ، ۱۱٧۸/۲.
۳. آیتی ، تحریر تاریخ وصاف، ۱٥٧ـ۱٥۸؛ محمود بن محمد آقسرایی ، مسامرۀ الاخبار و مسایرۀ الاخیار، به تصحیح عثمان توران (تهـران: اسـاطیر، ۱۳۶۲ش )، .