چکیده:
بیشتر اندیشمندان مسلمان و از جمله استاد جوادیآملی، با استناد به دلالت برخی از آیات و روایات، براین باورند که افعالِ اخلاقی کسانی که ایمان به خداوند متعال ندارند لزوما مشمول پاداش اخروی نمیشود. البته به عقیده ایشان انسانهای اخلاقمداری که به دلیل قصور و محرومیت از دریافت هدایت وحیانی و ایمان بیبهره ماندهاند، از تمام نتایج فعل اخلاقی خود بیبهره نبوده و دستکم در قالب کاهش عقاب اخروی سود خواهند برد؛ بر این اساس یا باید نیل به پاداش و کمال اخروی را برای این افراد کلا منتفی دانست و یا در حتمیت آن شک کرد. در این مقاله میزان هماهنگی این دیدگاه با برخی مبانی کلامی و تفسیری بررسی شده است؛ براساس این مبانی، ظرفیتهای وجودی مخلوقات الهی متناسب با هدف و کمال نهایی آنها در خلقت بوده و عبارت است از فطرت و عقلانیتی که زمینه اخلاقی ماندن را برای آنها فراهم میآورد. چنانکه هدف از خلقت انسان نیل او به کمالات اخروی بوده و نه صرفا رفع عقاب، و اگر یگانه راه رسیدن به این کمال بهره گرفتن از قدرت انتخاب و اختیار در بزنگاههای امتحان دنیوی است، لاجرم باید پذیرفت کسانی که از روی قصور از موهبت ایمان برخوردار نبودند اما با تلاش خود از دام وسوسهها گریخته، انتخاب درست کرده و اخلاقی زیستهاند، نباید از کمال لایق نوعِ انسان درحیات جاودان بیبهره بمانند. اهمیت این مساله آنگاه آشکارتر میشود که میبینیم بیشتر انسانها در طول تاریخ بیهیچ تقصیری از هدایت وحیانی و به تبع آن ایمان به خداوند محروم ماندهاند؛ چنانکه مسیر فوق را برای این تعداد کثیر از انسانها گشوده ندانیم، ناچار باید برای تبیین حکمت الهی در خلقت آنها چارهای بجوییم که با عدالت خداوند در نحوه آفرینشِ نوعِ انسان سازگار باشد.