چکیده:
در باستان شناسی جنوب غرب آسیا، دشت جیرفت به عنوان یک منطقه مهم و کانونی در عصر مفرغ شناخته می شود. دلیل شهرت جیرفت به واسطه کشف اشیاء تدفینی فراوان حاصل از حفریات قاچاق و مهم تر، به دلیل دستاوردهای علمی شش فصل کاوش در محوطه های کنارصندل است. پس از یک دهه وقفه در کاوش های باستان شناسی پیش ازتاریخی در جیرفت، پروژه محوطه ورامین جیرفت آغاز شد و تاکنون به مدت دو فصل انجام شده است. در این مقاله نتایج پژوهش های میدانی انجام شده در محوطه ورامین ارایه می شود. کارهای صورت گرفته در قالب «پروژه پیش ازتاریخی ورامین» طی دو فصل عبارتنداز: ۱) گمانه زنی به منظور تعیین عرصه و حریم محوطه، ۲) تهیه نقشه توپوگرافی و انجام بررسی هدفمند سطحی محوطه به منظور تعیین وسعت محوطه در ادوار مختلف فرهنگی، فرآیند شکل گیری و نحوه رشد محوطه و تعیین کارکرد بخش های مختلف آن، ۳) کاوش لایه نگاری محوطه به منظور تعیین توالی فرهنگی دشت و ارایه گاهنگاری مطلق، ۴) کاوش دو گور سردابه ای جهت شناخت ساختار گورها و الگوهای تدفین در عصرمفرغ منطقه. اصلی ترین هدف از کاوش محوطه ورامین (به عنوان بخشی از یک شبکه استقراری گسترده تر) شناخت فرآیندها و پویایی های بومی شهرنشینی اولیه و روند تکاملی تمدن جیرفت بود. پروژه محوطه ورامین جیرفت نشان داد استقرار در این محوطه از اواخر هزاره پنجم پیش ازتاریخ آغاز شده است و طی هزاره های چهارم و سوم پیش ازتاریخ تداوم داشته است؛ همچنین وجود یک کارگاه تولید ظروف سنگی و مهرهای سنگی با وسعتی بالغ بر نیم هکتار مستند شد. از دیگر دستاورد های این پروژه، معرفی یک دوره جدید فرهنگی مربوط به اواخر هزاره چهارم و اوایل هزاره سوم پیش ازتاریخ (۳۳۰۰-۲۹۰۰ پ.م.) در دشت جیرفت است که تاکنون ناشناخته مانده بود، این دوره فرهنگی جدید «دوره ورامین» نام گذاری شد. در توالی فرهنگی منطقه، دوره ورامین حدفاصل دوره علی آباد و دوره کنارصندل جنوبی جای می گیرد.
خلاصه ماشینی:
پروژۀ محوطۀ ورامین جیرفت نشانداد استقرار در این محوطه از اواخر هزارۀ پنجم پیشازتاریخ آغاز شده است و طی هزارههای چهارم و سوم پیشازتاریخ تداوم داشته است؛ همچنین وجود یک کارگاه تولید ظروف سنگی و مهرهای سنگی با وسعتی بالغبر نیم هکتار مستند شد.
پیش از کاوش ورامین، فرهنگ بومی منطقه در بازۀ زمانی اواخر هزارۀ چهارم و اوایل هزارۀ سوم پیشازتاریخ کاملاً ناشناخته بود و با انتخاب درست محوطۀ ورامین این دوره را برای نخستینبار ازطریق کاوش علمی شناسایی و معرفی گردید.
اهداف اصلی کاوش و بررسی باستانشناسی محوطۀ ورامین، شناخت طرحبندی محوطه، تعیین ادوار فرهنگی و سالیابی نسبی و مطلق دورههای فرهنگی و همچنین مطالعۀ عقبۀ دورۀ شهرنشینی کنارصندل در هزارۀ سوم پیشازتاریخ در دشت جیرفت (Eskandari, 2019) بوده است.
تاکنون از بخش مرکزی دشت جیرفت، استقراری قدیمیتر از هزارۀ پنجم پیشازمیلاد گزارش نشده است؛ این درحالیست که در بخشهای جنوبی حوزۀ فرهنگی هلیلرود فراوانی محوطههای (رجوع شود به تصویر صفحه) دورۀ اولیۀ مسوسنگ بیشتر است (دانشی و اسکندری، 1397؛ Pfalzner et al.
براساس بررسی سطحی و همچنین کاوشهای صورتگرفته، مشخص شد که وسعت محوطۀ ورامین در دورۀ علیآباد به حدود 10 هکتار رسیده است و در سه بخش جنوب، مرکز و شمال محوطه (لایههای زیرین تپۀ اصلی) متمرکز بوده است (تصویر 4: راست).
نکتۀ جالب این است که همزمان با دورۀ ورامین، چند گورستان بزرگ چند ده هکتاری دیگر در بخش مرکزی دشت جیرفت وجود داشتهاند که از مهمترین آنها میتوان به گورستان ریگانبار اشاره کرد که در چهار کیلومتری جنوبشرق محوطۀ ورامین قرار دارد و توسط «حمیده چوبک» کاوش نجاتبخشی شده است.