چکیده:
ضرورت بازگشت گزارههای مستنتج به گزارههای پایه و تشخیص آنها در دو حوزه عقل نظری و عملی از گذشته دور کانون بررسی قرار دارد. در این میان شهیدسیدمحمدباقر صدر (۱۳۱۳-۱۳۵۹) به ارزیابی زوایای گوناگون عقل عملی پرداخته و نوآوریهای فراوانی در این حوزه ارایه نموده که بازشناسی پایه گزارههای عقل عملی یکی از آنهاست که جستار حاضر با روش توصیفی تحلیلی بدان میپردازد. از رهگذر این جستار مشخص میشود که به باور شهیدصدر بازگشت گزارههای عقل عملی به «حسن عدل» و «قبح ظلم» صحیح نیست و اینها خود تحلیلیاند و به مسیله حق و مولویت مولا باز میگردند. شهیدصدر با تکیه بر واقعیانگاری گزارههای عقل عملی، پایه آنها را «حق الطاعه» میداند. این نظریه از سلسله نارساییهایی رنج میبرد که شاخصترین آنها ادعای «جریانناپذیری قواعد باب تزاحم در حسن و قبح» و «نقد تفسیر حسن و قبح به استحقاق مدح و ذم و تفسیرش به ضرورت اخلاقی» است، چنانکه از دیگرسو، تحلیلیانگاری حسن عدل و قبح ظلم از خلط میان شرط صدق موضوع با نحوه حمل محمول بر موضوع سرچشمه گرفته و پایهانگاری مولویت مولا برای گزارههای عقل عملی نیز از سلسله ناسازگاریهای درونی و مخالفت با وجدان رنج میبرد.
خلاصه ماشینی:
توضــیح اینکــه ، گــزاره هــای عقــل عملــی کــه بــه بــاور شهیدصــدر منحصــر در حســن و قــبح اســت (همــو، ١٤٢١ق ، ص ٣٠٥)، معناشناســیشــان همــواره مــورد اخــتلاف متکلمــان قــرار داشــته اســت و معــانی متعــددی نظیــر «کمــال و نقــص » (طوســی، ١٤٠٥ق ، ص ٣٣٩؛ جرجــانی، ج ٨، ص ١٨٢؛ تفتــــازانی، ج ٤، ص ٢٨٢؛ ابــــن میــــثم بحرانــــی، ص ١٠٤؛ فاضــــل مقــــداد، ١٤٠٥، ص ٢٥٤)؛ 139 بازخوانی پایه گزاره های عقل عملی در اندیشه شهیدصدر ١٣٩ __________________________________________________________________________________________ 139 «ملائمــت و منــافرت بــا طبــع » (طوســی، ١٤٠٥،ص ٣٣٩؛ جرجــانی، ج ٨، ص ١٨٢؛ تفتــازانی، ج ٤، ص ٨٢؛ ابـــن میـــثم بحرانـــی، ص ١٠٤؛ فاضـــل مقـــداد، ١٤٠٥ق ، ص ٢٥٤)؛ «موافقـــت و عــــدم موافقــــت بــــا مصــــلحت » (جرجــــانی، ج ٨،ص ١٨٢؛ مظفــــر، ١٤٢٢ق ، ج ٢، ص ٤١١)؛ «اســـتحقاق مـــدح یـــا ذم » (طوســـی، ١٤٠٥ق ، ص ٣٣٩؛ رازی، ١٩٨٦، ج ١، ص ٣٤٦؛جرجـــانی، ج ٨، ص ١٨٣؛ تفتــازانی، ج ٤، ص ٢٨٢؛ ابــن میــثم بحرانــی، ص ١٠٤) بــرای آنهــا ذکــر شــده کــه از میــان آنهــا معنــای مــورد نــزاع را «اســتحقاق مــدح و ذم » مــیداننــد (تفتــازانی، ج ٤، ص ٢٨٢؛ ابن میثم بحرانی، ص ١٠٤).
شهیدصـدر دو گـزارٔە «حسـن عـدل و قـبح ظلـم » را تحلیلـی مـیدانـد و محمـول آنهـا را در موضــوع گــزاره ، مــأخوذ مــیدانــد بــه ایــن صــورت کــه بــه بــاور شهیدصــدر، «عــدل » 141 بازخوانی پایه گزاره های عقل عملی در اندیشه شهیدصدر ١٤١ __________________________________________________________________________________________ 141 قـراردادن هـر چیـز در جـایش و دادن حـق بـه صـاحب حـق اسـت چنانکـه «ظلـم » سـلب حـق از صــاحب حــق اســت ، بنــابراین در رتبـۀ پیشــین ، در مفهــوم «عــدل » و «ظلــم » مفهــوم «حــق » اخــذ شده است : والتحقیــق أن ادعــاء کــون حکــم العقــل بقــبح الظلــم هــو الأســاس لأحکــام العقــل العملــی بالقبح عمومـا، وأنهـا کلهـا تطبیقـات لـه ، وإن کـان هـو المشـهور والمتدنخسـت فـی کلماتـه وکلمــات غیــره مــن المحققــین إلاأ نــه لا محصــل لــه ؛ لأننــا إذا حللنــا نفــس مفهــوم الظلــم وجـدنا أ نـه عبـارة عـن الاعتـداء وسـلب الغیـر حقـه ، وهـذا یعنـی افتـراض ثبـوت حـق فـی المرتبــــة السابقــــة ، وهـــذا الحـــق بنفســـه مـــن مـــدرکات العقــل العملی(صـــدر، ١٤٢١ق ، ص ٣٣٤).