چکیده:
هجوم مغول و ترس مردان از غارت نوامیس، رواج عرفان، تفکر بی-ارزش بودن زنان و پیدا شدن معشوق ترک در جامعۀ ایران عواملی هستند که جایگاه اجتماعی زن را در عصر سعدی مهم و پیچیده کرده است. در چنین شرایطی سعدی به عنوان شاعری مردمی به انعکاس جامعۀ زمان خود در آثارش میپردازد و زن در مقام معشوق، غزلیات او را تازگی و طراوتی بینظیر میبخشد. در غزلیات و رباعیات عاشقانۀ او معشوق چه از نوع روحانی یا زمینی، شاهد یا معشوق ترک، مضمونی است که بسیار تکرار میشود. در یافتهها مشخص شد وصف معشوق و شیوۀ مخاطب قرار دادن او در رباعی که خاستگاهی مردمی و ریشه در فهلویات دارد، منزلت اجتماعی پایین وی را نشان میدهد و در غزلیات شیوۀ وصف و خطاب معشوق، منزلت اجتماعی بالای او را اثبات میکند. پس از تحلیل یافتهها با روش تحلیل محتوا، نتایج پژوهش نشان داد سعدی در غزلیات با وصف معشوق و بهرهگیری از عناصر مربوط به زندگی طبقات اجتماعی بالا مانند سرو، باغ، بوستان، زیور و پیرایه، سخنرانی و سخنگویی، معشوق مهتر را می-ستاید در حالی که در رباعیات این عناصر دیده نمیشوند. در خطاب نیز با شاخصهای منادا قرار دادن، اکرام و بزرگداشت، اظهار تواضع و اعزاز در کاربرد فعل، معشوقی با منزلت اجتماعی بالا را مورد خطاب قرار میدهد. حال آن که این عناصر در رباعیات نشان میدهد شاعر در این قالب معشوقی کهتر و فروتر را مورد خطاب قرار داده است.
خلاصه ماشینی:
یافتههای این پژوهش نشان میدهد که در رباعی که خاستگاهی مردمی و ریشه در فهلویات دارد چگونگی وصف معشوق و شیوۀ مخاطب قرار دادن او، حاکی از منزلت اجتماعی پایین معشوق است و معشوق کهتر را مورد خطاب قرار میدهد، اما در غزلیات شیوۀ وصف و خطاب معشوق، منزلت اجتماعی بالای او را اثبات میکند.
حمیدیان یکی از علّتهای خالی بودن شعر سعدی از صنایع ایهام و تکلّفات بدیعی و اعناتها و التزامها را همین جاندارنمایی و حرکت میداند: «این مدّعا را میتوانم اینگونه بیان کنم که اساساً سعدی، نه اهل توصیفات و مفاهیم ذهنی، بل مرد تجسّم زنده و محسوس و ملموس است و گمان میکنم که شاعران مکتب وقوع خواه و ناخواه از اینگونه تجسّم نمایشگونه او تأثیر گرفته و آن را گسترش دادهاند» (حمیدیان، 1383: 324) و از میان غزلهای او، در 282 غزل مخاطب را در مصرع اول مورد خطاب قرار میدهد و تنها در 28 غزل خطاب را از مصرع دوم آغاز میکند.
نمونههایی از این ستایش در رباعیات شاعران دیگر: {مراجعه شود به فایل جدول الحاقی} ب، وصف سخنرانی و سخندانی معشوق: از جمله اوصاف دیگر سعدی در غزلیات، سخنرانی و نطق معشوق است که به عنوان کمال رفتاری معشوق مورد نظر شاعر قرار گرفته.
فرضیۀ چهارم نیز با توجه به فرضیههای دوم و سوم به نتیجه میرسد چرا که برتری معشوق در غزل و کهتری او در رباعیات نشان میدهد که سعدی در وصف معشوق به کاربرد مرسوم غزل و رباعی نظر داشته است.
در نهایت با توجه به تمام موارد ذکر شده فرضیۀ اول پژوهش نیز که تفاوت زبان سعدی در وصف معشوق در دو قالب غزل و رباعی است ثابت میشود.